Faro. Tijdschrift over Cultureel Erfgoed. Jaargang 2

[p. 11]

duurzaamheid | Griet Kockelkoren¹
How slow can we go?
→ Slow conservation - slower, greener

Vroeger werd het zondagse pak doorgegeven van kind op kind tot de kledij werkelijk tot op de draad versleten was. De stoverij werd een dag tevoren met liefde en geduld bereid. Vandaag zijn we tot een ander uiterste gekomen. Fast forward, wegwerpen en verbruiken is bijna een way of life, zelfs voor de mensen die er wel al eens fronsend bij stilstaan. Het is moeilijk hier niet in meegesleurd te worden met de luxe van zo een overvloedig aanbod van materialen, producten en energie... ‘All for the masses!’ Ook fast solutions zijn ons niet vreemd, maar wat is hun impact en wie betaalt de prijs? Als antwoord en reactie hierop begint slow thinking meer en meer zijn intrede te maken in verschillende aspecten van onze maatschappij. De allereerste slow movement is ontstaan in de jaren tachtig met de slow food movement, als reactie op de eerste fastfoodrestaurants.² Ook de erfgoedzorgers beginnen meer en krachtiger hun stem te laten horen en de begrippen ‘groene conservatie’ en slow conservation worden stilaan gehoord en vertrouwd. Het streefdoel is om de ecologische impact van klimaatbeheersing en conservatiepraktijken tot een minimum te beperken. De aandacht gaat niet niet enkel uit naar de collectie, maar ook naar het gebouw en de omgeving.

In mei 2009 werd in het British Museum in Londen aan dit thema een internationale conferentie gewijd met de titel Going Green, towards sustainability in conservation.³ Sarah Staniford⁴ begon de dag met een citaat uit The Museum Environment van Garry Thomson⁵ (1978), de publicatie die de standaarden voor het geschikte museumklimaat voor de daaropvolgende decennia uitzette: ‘There is something inelegant in the mass of energy-consuming machinery needed at present to maintain constant RH and illuminance, something inappropriate in an expense which is beyond most of the world's museums. Thus the trend must be towards simplicity, reliability and cheapness. We cannot, of course, prophesy what will be developed, but I should guess that it will include means for stabilising the RH in showcases without machinery, use of solar energy for RH control in the tropics, improved building construction to reduce energy losses and extensive electronic monitoring.’ Dertig jaar geleden al, in de naweeën van de eerste oliecrisis, trok Garry Thomson een erg belangrijke conclusie. Deze discussie is meer dan ooit relevant en actueel.

De strakke eisen gesteld aan het omgevingsklimaat voor een zo goed mogelijk behoud van de collectie behuisd in musea en archieven zijn wereldwijd aanvaard en in grote mate geïmplementeerd,

© FARO

niet enkel voor de eigen collectie, maar evenzeer als eisen bij bruiklenen. Deze streefnormen zijn erg moeilijk te verwezenlijken en jagen het energieverbruik en bijgevolg de energiekosten enorm de hoogte in. Energiekosten zijn vaak groot en toch onzichtbaar. Desalniettemin nemen ze enorme budgetten af van de conservatiegerelateerde werkzaamheden en maken ze de ecologische voetafdruk van musea aanzienlijk. Kunnen we dit in deze tijd dan nog verantwoorden, of zijn er toch aanvaardbare alternatieven die een oplossing bieden? Dit houdt deskundigen en beleidsmensen intens bezig en vele

1 Griet Kockelkoren is sinds 1 januari 2009 stafmedewerkster behoud en beheer bij FARO. Vlaams steunpunt voor cultureel erfgoed vzw.

2 S. Staniforth, ‘Conservation Heating to Slow Conservation: A Tale of the Appropriate Rather Than the Ideal. Contribution to the Experts’ Roundtable on Sustainable Climate Management Strategies, held in April 2007, in Tenerife, Spain: www.getty.edu/conservation/science/climate/paper_staniforth.pdf

3 De publicaties van de lezingen zullen binnenkort online raadpleegbaar zijn via volgende link: www.britishmuseum.org/research/research_publications/online_research_publications.aspx

4 S. Staniforth: Historic Properties Director at the National Trust. UK.

5 G. Thomson, The Museum Environment. London, Butterworth Heineman, 1986 (second edition), p 267. (In de eerste druk uit 1978 is dit citaat terug te vinden op p. 249).

[p. 12]

creatieve geesten met kennis van zaken breken hierover momenteel in nauwe samenwerking hun hoofd. Oude standaarden worden opnieuw in vraag gesteld en nieuwe visies, methoden en oplossingen komen tot stand en worden onderzocht.

The British museum in de sneeuw. Een goed geïsoleerde bouwschil kan temperatuursveranderingen zeer geleidelijk laten verlopen, in harmonie met de seizoenen.
www.flickr.com/photos/fozza

Van inzicht naar praktijk

De steeds betere kennis van de materialen waaruit objecten zijn vervaardigd, en hun reactie op externe invloeden, leidt tot betere inzichten. De dingen anders bekijken is op zijn beurt een genuanceerder omgaan met ‘heilbrengende technologie- en’ zoals de allesregulerende HVAC-systemen. Eén stelling of mogelijke maatregel die tijdens het reeds genoemde congres Going Green naar voren werd gebracht, was het besparen van energie door gebruik te maken van enkel ontvochtigers, eerder dan een volledig klimatisatiesysteem dat ook de temperatuur regelt.⁶ Schommelingen in relatieve vochtigheid zijn heel wat nadeliger voor het behoud van objecten dan schommelingen in temperatuur, mits er bepaalde grenzen gerespecteerd worden. Er kan gestreefd worden naar een temperatuur die fluctueert tussen de welbepaalde boven- en ondergrenzen van bv. 10° C tot 21° C, in harmonie met de seizoenen. De bouwschil en de binnenstructuur van het gebouw spelen hierbij een belangrijke rol, evenals de aard van de objecten die bewaard worden. Een goed geïsoleerde bouwschil kan de temperatuursveranderingen zeer geleidelijk laten verlopen, zodanig dat er nooit bruuske veranderingen plaatsvinden. Een temperatuur beneden de gebruikelijke menselijke comfortzone van 21-22° C geeft meer chemische duurzaamheid aan organische materialen. Het verschil in energieverbruik is zo groot, dat het toch de moeite waard is om te overwegen. Dit hoeft niet de instantoplossing te zijn die we nu met zijn allen moeten gaan hanteren, maar het nadenken over en in de praktijk brengen van mogelijke alternatieven die toch geen nadelige gevolgen zullen hebben voor het goede behoud van onze collecties, is iets dat ons voortdurend zal moeten bezighouden. Hoe vaak moet men niet vaststellen dat een falend klimaatsysteem meer schade teweegbrengt dan de geleidelijkheid in het klimaatverloop die een goed bufferende bouwschil kan bewerkstelligen? Een andere mogelijkheid, indien er een goed bufferende bouwschil aanwezig is, is bijvoorbeeld werken met een kritische boven- en ondergrens, zowel voor temperatuur als voor relatieve vochtigheid. Een klimaatsysteem kan ingesteld worden om enkel bij het bereiken van deze boven- en ondergrenzen in werking te treden. Ook dit kan een energie- en geldbesparende maatregel zijn. Maar één oplossing en één eenvormige richtlijn kan en mag geen regel meer zijn. De aard en toestand van de collectie en van de (bouw)fysische bewaaromgeving zijn altijd verschillend en vereisen oplossingen.

Conditiebepaling van de collectie is belangrijk om de noden te definiëren. En noden moeten bepaald worden om richtlijnen te formuleren. Ook de verschillende functies in musea en archieven hebben aparte noden. Dit kan zich vertalen in het ontwerp van het gebouw en de keuzes van materialen en systemen.⁷ Guy De Witte wijst in de hiernavolgende bijdrage Klimaatverandering en duurzaamheid op de te hanteren principes, gebaseerd op vier basispijlers: efficiëntie, eenvoud, duurzaamheid en realiseerbaarheid. Dit lijkt erg logisch, en duurzaamheid en conservatie zijn twee begrippen die weliswaar nauw verwant lijken, maar in de praktijk kunnen ze soms niet verder uit elkaar liggen. Toch zijn duurzaamheid, ecologie en

D-Limonene (sinaasappel) en L-limonene (citroen). Limonene is een natuurlijk monoterpeen solvent met een kenmerkende citroen- of sinaasappelachtige geur.
http://johndavies24.wordpress.com/

6 M. Ryhl-svendsen, L. Aasbilrg Jensen, P. Klenz Larsen and T. Padfield. ‘Does a standard temperature need to be constant?’ Dit artikel is ingediend voor de ‘Going Green’ conferentie in het British Museum, UK, mei 2009. Online raadpleegbaar: www.conservationphysics.org/standards/standardtemperature.php

7 G. De Witte, ‘New challenges demand new solutions: The integration of sustainable building and function of archives as a possible response to Climate Change’. Lezing op de ‘Going Green’ conferentie in het British Museum, UK, mei 2009.

[p. 13]

conservatiepraktijken wel degelijk verenigbaar. Recente studies en praktijkvoorbeelden tonen dat het behoud van ons milieu hand in hand kan gaan met het behoud van ons kostbaar erfgoed.

Niet enkel de impact van onze klimaatsystemen (HVAC-systemen), aangewende energiebronnen en klimaatnormen moeten onder de loep genomen worden; het is al even essentieel om de ecologische impact van alle activiteiten in een organisatie te bekijken. Om vast te stellen dat veel kan bereikt worden door slechts kleine dingen te veranderen. Dit is het moment om ons handelen opnieuw in vraag te stellen, zowel voor wat betreft grote als kleine dingen. Zo is het bijvoorbeeld van belang dat er in een organisatie een goed beleid is wat betreft het recycleren. Duurzaam denken kan ingebed worden in een hele organisatie en zo een natuurlijke reflex worden bij elke medewerker, ongeacht zijn of haar functie.

Ook in het conservatie/restauratieatelier blijkt duurzaamheid geen onmogelijke opgave en kan ze zelfs de gezondheid van conservators-restaurateurs ten goede komen. Er wordt heel wat materiaal gebruikt en op korte tijd verbruikt en niet alleen het afval wordt weggegooid. Ook producten zullen in de toekomst ongetwijfeld niet alleen schaarser, maar ook duurder worden. Dit alleen is al een zeer goede reden om alternatieven voor bepaalde producten te vinden, maar ook het gezondheidsrisico is een belangrijke drijfveer. Bijvoorbeeld voor de nog zeer veel gebruikte aromatische solventen op petroleumbasis worden alternatieven gezocht die even doeltreffend zijn, maar heel wat minder schadelijk voor de gezondheid. Zo test men in de Northumbria Universiteit in het Verenigd Koninkrijk het natuurlijke solvent Limonene als alternatief voor tolueen en xyleen.⁸ In het British Museum zelf test men momenteel een alternatief voor het kankerverwekkende Nitromors.⁹ De aanleiding hiervoor is een omvangrijk aankomend conservatieproject waar grootschalig gebruik van dit product nodig zou zijn. In the Historic Royal Palace in het Verenigd Koninkrijk heeft men tests gedaan om het reinigen van monumentaal textiel, zoals wandtapijten, door kleine aanpassingen aan hun oude systeem, dat o.a. immens veel spoelwater vergde, op een groenere manier te laten verlopen.¹⁰ En zo zijn er ongetwijfeld nog vele onderzoeksprojecten gaande. Het is essentieel dat deze resultaten, of ze nu positief of negatief zijn, niet binnen één instelling en voor één doel worden gebruikt, maar wereldwijd gedeeld worden met andere professionals. Enkele andere praktische voor de hand liggende voorbeelden: gebruik liever wasbare materialen dan papier. Je wast bv. Tyvek best op lage temperatuur, gebruik liever glas dan plastics. Nitrilhandschoenen¹¹ zouden het meest ecovriendelijk zijn om te gebruiken en zijn hiermee een ideale link tussen goede conservatiepraktijk en duurzaamheid,¹² dus op dit vlak zijn we met zijn allen alvast goed bezig!

Effect van Nitromors^® op de verflaag van een metalen fietsframe. Nitromors^® is een product dat in de conservatie/restauratie onder andere gebruikt wordt voor de verwijdering van epoxyharsen en verouderde schellakvernis. Het product is echter kankerverwekkend. Het British Museum test daarom alternatieven.
http://farm3.static.flickr.com/

Nog een belangrijke vraag vanuit de dagdagelijkse praktijk in musea: kunnen conservatienoden, ontwerp, esthetiek en duurzaamheid (bijvoorbeeld bij opbouw van tentoonstellingen) ooit helemaal verenigbaar zijn? Ook dit vraagt de bewustwording binnen de hele organisatie van de noodzaak van duurzame praktijken en materialen. Eisen en doelstelling moeten goed overdacht, overwogen en duidelijk geformuleerd worden naar externe dienstverleners voor de opbouw van tentoonstellingen, maar evenzeer naar interne medewerkers en werkgroepen.

Wereldwijd worden materialen getest op hun conservatievriendelijkheid en hun groenfactor. Velen hebben reeds het doel vooropgesteld om een lijst te ontwikkelen die als referentie kan dienen. Men is hier onder andere mee bezig in het National Maritime Museum¹³ in Greenwich, maar ook andere internationale instellingen voeren testen uit met hetzelfde doel voor ogen. Het American Institute for Conservation of Historic and Artistic Works (AIC) heeft een Green Task Force¹⁴ opgericht die actief onderzoek doet naar het implementeren van groene conservatie voor zichzelf, maar ook voor algemene conservatiepraktijken. Het Centre for Sustainable Heritage¹⁵ in het Verenigd Koninkrijk wil een groene gids ontwikkelen die zowel materialen, processen als hints en goede praktijkvoorbeelden

8 N. Richards, N. Grimaldi & B. Singer, ‘Finding alternatives to petroleum-based aromatic hydrocarbon solvents for use in conservation; the testing of Limonene, a natural monoterpene solvent.’ Lezing op de ‘Going Green’ conferentie in het British Museum, UK, mei 2009.

9 J. Barton & R. Swift, ‘The Big-Ban: Preliminary research into finding a non-toxic alternative to Nitromors®.’ Lezing op de ‘Going Green’ conferentie in het British Museum, UK, mei 2009.

10 K. Ayers, I. Gibb, M. Takami, K. Hallet & K. Frame, ‘Greener Cleaning of Large Textiles’. Lezing op de ‘Going Green’ conferentie in het British Museum. UK, mei 2009.

11 A. Brokerhof, S. De Groot & H. Baja. ‘Wie de handschoen past... Handschoenen getest voor het hanteren van collecties’, in: Cr: interdisciplinair tijdschrift voor conservering en restauratie, Vol. 5, nr. 1, 2004, p. 50-57.

12 C. Brooks & D. Goodburn-Brown, ‘A Green Guide for sustainable practice in conservation.’ Lezing op de ‘Going Green’ conferentie in het British Museum, UK, mei 2009.

13 Er is reeds een Yahoo-groep opgericht waarbij je je kunt aansluiten: http://uk.groups.yahoo.com/group/Sustainable_Exhibitions/

14 Zie: www.conservation-us.org/index.cfm?fuseaction=page.viewPage&PageID=684&d:\CFusionMX7\verity\Data\dummy.txt

15 Zie: www.ucl.ac.uk/sustainableheritage/

[p. 14]

bundelt. Verven en vernissen voor muren en vitrines, vloertapijten en vele andere materialen worden getest. Vele projecten op diverse niveaus moeten leiden tot de ontwikkeling en het gebruik van duurzame materialen. Soms komt dit uit heel verrassende hoek; zo zet de machtige kleinhandel Marks & Spencer mannequinmakers onder druk om mannequins te vervaardigen uit duurzamere materialen.¹⁶ Er is een ecodesignhandboek,¹⁷ niet meteen toegespitst op musea, maar desalniettemin een interessante bron.

Een kritische blik, een open geest die bewust aandacht besteedt aan duurzaamheid en vooral ook het wereldwijd delen van informatie over geslaagde ‘best practices’ inzake duurzame en groene conservatie is voor ons allen en voor ons milieu op vele manieren van onschatbare waarde.

Nitrilhandschoenen die tijdens de vervaardiging geen chloreringsproces hebben ondergaan, zouden de meest ecovriendelijke handschoenen zijn.
www.hayneedle.com

16 D. O'Dwyer, ‘Sustainable Display - Can conservation needs, design and sustainability ever be reconciled?’ Lezing op de ‘Going Green’ conferentie in het British Museum, UK, mei 2009.

17 F.-L. Alastair. The Eco-Design Handbook. London. Thames & Hudson. 2009. Zie ook: www.slowlab.net/