Faro. Tijdschrift over Cultureel Erfgoed. Jaargang 2

[p. 32]

vrijwilligerswerk | Gregory Vercauteren
Voorbij de grenzen van het vrijwilligerswerk...
→ Over opstappende, virtuele en geleide vrijwilligers¹

‘Het vrijwilligerswerk verandert’, zo luidt het in vele kringen. Zowel onderzoekers, steunpunten als de vrijwilligers zelf ervaren dat vrijwillige inzet niet meer hetzelfde is als vroeger.² Door processen van individualisering, globalisering en digitalisering zijn vooral vereniginqen genoodzaakt om hun vrijwilligersbeleid aan te passen en scherp te stellen. Tegelijk zijn er de laatste jaren allerlei nieuwe vormen van maatschappelijk engagement ontstaan, die evenwel niet helemaal passen binnen de klassieke percepties en definities van het vrijwilligerswerk. Aan deze alternatieve, meer diffuse vormen van vrijwillige inzet is tot nog toe nauwelijks aandacht besteed. Toch loont het de moeite om ze onder de loep te nemen, want vaak zijn ze gegroeid uit precies die trends die voor de klassieke (erfgoed)vereniging als een uitdaging worden beschouwd.

1 Dank aan Daphné Maes, Tijl Vereenooghe, Sigrid Bosmans, Anita Caals en Rob Belemans voor hun commentaar bij eerdere versies van de tekst. Zij zijn natuurlijk niet verantwoordelijk voor eventuele fouten.

2 K. Beullens en B. Storms, Vrijwilligerswerk onder de loep. Een literatuurstudie. Turnhout, Vormingplus Kempen, 2008, p. 11.

Een huis met vele kamers

Vrijwilligers zijn actief in de meest uiteenlopende maatschappelijke domeinen zoals gezondheidszorg en welzijn, onderwijs, cultuur of sport. Ook de context van het vrijwilligerswerk kan verschillen. Een belangrijk onderscheid in dit verband is dat tussen autonoom en ingebouwd vrijwilligerswerk.³ Autonoom vrijwilligerswerk situeert zich in een organisatie die haar doelstellingen uitsluitend of hoofdzakelijk met behulp van vrijwilligers nastreeft. Ingebouwd vrijwilligerswerk wordt uitgeoefend binnen een voorziening die haar doelstellingen hoofdzakelijk nastreeft met professionele medewerkers. Dit onderscheid - de terminologie komt oorspronkelijk uit de welzijnssector - kan ook worden gemaakt in het cultureel-erfgoedwerk. De honderden erfgoedverenigingen in Vlaanderen gelden als voorbeeld van autonoom vrijwilligerswerk.⁴ Ingebouwd vrijwilligerswerk vinden we vooral terug bij archieven, musea of erfgoedcellen, die vaak vrijwilligers inzetten voor een registratie- of een mondelinge-geschiedenisproject.

Ondanks de verschillende contexten en domeinen waarin vrijwilligers zich kunnen engageren, bestaat er in België een zekere consensus over wat vrijwilligerswerk kenmerkt. Onderzoekers, beleidsmakers en vrijwilligers associëren vrijwilligerswerk doorgaans met een belangeloze en onbetaalde inzet in georganiseerd verband. Bij deze begripsbepaling valt men meestal terug op twee bronnen: de wet op het vrijwilligerswerk en het (academische) discours over de civil society.

De federale wet op het vrijwilligerswerk (2005) heeft als doelstelling om de vrijwilliger een beter statuut te verlenen. Dat wil zeggen: om zijn activiteiten als vrijwilliger te voorzien van een wettelijk kader dat rechtszekerheid biedt en duidelijkheid creëert. Een eerste en belangrijke vraag is natuurlijk welke activiteiten onder het toepassingsgebied van de wet vallen. In de wettekst staat dan ook een uitvoerige definitie van vrijwilligerswerk, als zijnde:

‘elke activiteit die onbezoldigd en onverplicht wordt verricht, ten behoeve van één of meer personen, andere dan degene die de activiteit verricht, van een groep of organisatie of van de samenleving als geheel; die ingericht wordt door een organisatie anders dan het familie- of privéverband van degene die de activiteit verricht; en die niet door dezelfde persoon en voor dezelfde organisatie wordt verricht in het kader van een arbeidsovereenkomst, een dienstencontract of een statutaire aanstelling’.

Onbetaald, onverplicht, in georganiseerd verband en ten bate van anderen... met deze componenten tracht de wetgever vrijwilligerswerk juridisch te onderscheiden van andere activiteiten. In een niet-juridische context krijgt vrijwilligerswerk er meestal nog een belangrijke associatie bij. Beleidsmakers, de media en de vrijwilligers zelf benadrukken vaak ook de inzet voor de goede zaak. Door die belangeloze inzet zouden vrijwilligers warmte brengen in het leven van anderen en dragen zij bij aan een solidaire samenleving. Deze visie vinden we onder meer terug in het Vlaams regeerakkoord, waarin vrijwilligerswerk staat omschreven als ‘een van de steunpilaren van ons Vlaams maatschappelijk bestel’.⁵ Daarom ook moet vrijwilligerswerk gewaardeerd, gekoesterd en gestimuleerd worden. Het Vlaams Steunpunt voor Vrijwilligerswerk verpakte deze redenering onlangs nog in een frappante boutade: ‘Laat alle vrijwilligers hun activiteiten voor een tijd neerleggen en je oogst verschraling en moeilijkheden.’⁶

Bij de (op)waardering van vrijwilligerswerk, en dan vooral van vrijwilligersverenigingen, heeft het discours over de civil society een cruciale rol gespeeld. Sinds de jaren 1990 maakt dit concept opgang, eerst bij sociale wetenschappers, maar nadien ook bij beleidsmakers en vrijwilligers.⁷ Ondanks, of misschien juist omwille van, de grote academische en publieke aandacht en waardering, laat het begrip zich nog steeds moeilijk omschrijven. Het gaat bij de civil society om dat maatschappelijke domein dat niet behoort tot het staatsapparaat (de overhe-

3 J. Vandenbosch, Vzw's en vrijwilligers. Leuven, Garant, p. 89; E. Hambach en E. Vanleene, Ondersteuning in het vrijwilligerswerk(veld). Een kwalitatief en verkennend onderzoek. Borgerhout, Vlaams Steunpunt Vrijwilligerswerk, 2007, p. 16.

4 Voor de erfgoedverenigingen geldt het Alpha-onderzoek uit 2002 nog steeds als een referentie: J. Walterus, Erfgoedverenigingen en volkscultuur ontcijferd. Inzichten over historische en ‘volkscultuur’-verenigingen als onderdeel van het Vlaamse erfgoedlandschap. Brussel, Vlaams Centrum voor Volkscultuur, 2003.

5 Vlaanderen 2009-2014. Een daadkrachtig Vlaanderen in beslissende tijden, p. 9 (geraadpleegd op www.vlaanderen.be op 18 augustus 2009)

6 Naar een coherent en stimulerend Vlaams vrijwilligerswerk, Vlaams steunpunt voor vrijwilligerswerk, s.l., 2008, p. 2 (geraadpleegd op www.vrijwilligersweb.be op 12 augustus 2009).

7 Voor een actuele stand van zaken: G. Buijs, P. Dekker en M. Hooghe (red.), Civil society. Tussen oud en nieuw. Amsterdam, Uitgeverij Aksant, 2009.

[p. 33]

→ Vrijwilligers organiseren zich om diverse redenen...
Foto: Bart Van der Moeren © Week van de Smaak

[p. 34]

den, het rechtsapparaat), de markt (het bedrijfsleven) of de private sfeer (familie, vrienden). De civil society verwijst bijgevolg naar dat deel van de samenleving waarin burgers zich verenigen. Essentieel is dat ze dat doen uit vrije wil, niet omdat de wet het voorschrijft of omdat ze hun brood ermee willen verdienen.⁸ In dit specifieke maatschappelijke engagement zouden ook nog enkele belangrijke leereffecten verscholen zitten: het stimuleert het onderlinge vertrouwen en de solidariteit, de neiging tot samenwerking en nog vele andere gemeenschapsvormende attitudes.⁹

De civil society is een huis met vele kamers en er heerst nogal wat discussie over de vraag welke organisaties er al dan niet mogen wonen. Maar over één zaak zijn haast alle onderzoekers het eens: vrijwilligersverenigingen maken, als vrije en niet-commerciële associaties, de kern uit van de civil society. Het concept is evenwel meer dan een academische term voor wat in Vlaanderen gewoon bekend staat als ‘het middenveld’. Het begrip draagt ook een ideaal in zich. Het refereert aan een samenleving van vrije, verantwoordelijke en zelfbesturende burgers en geldt als alternatief voor zowel communistische dictaturen, gedomineerd door de staat, als voor een doorgeschoten neoliberalisme, met de markt als dominante factor. De civil society is dus absoluut geen neutraal begrip. Het moet vooral worden begrepen als een paradigma, een specifieke invalshoek om een deel van de samenleving te analyseren en te interpreteren.

8 G. Buijs, P. Dekker en M. Hooghe, ‘Inleiding’, IDEM, Civil society tussen oud en nieuw, p. 9-11.

9 E. Van Den Berg, P. Dekker en J. De Hart, ‘Maatschappelijke organisaties en sociale cohesie’, in: P. Schnabel, J. De Hart en R. Bijl (red.), Sociaal en cultureel rapport 2008, Den Haag, Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP), 2008, p. 65. M. Hooghe, L. Huyse en M. Elchardus, Het maatschappelijk middenveld in Vlaanderen. Brussel, VUBPress, 2001; R.D. Putnam, Bowling alone. New York, Simon & Schuster, 2000.

Vrijwilligerswerk in beweging

Verschillende auteurs en vrijwilligers signaleren al jaren dat het vrijwilligerswerk onderhevig is aan enkele ingrijpende maatschappelijke ontwikkelingen.¹⁰ De plaats ontbreekt hier voor een uitgebreide stand van het onderzoek naar de aard en de omvang van deze processen. Toch wil ik even stilstaan bij de onderzoeken van het Sociaal en Cultureel Planbureau in Nederland, omdat ze ook toonaangevend zijn in Vlaanderen.¹¹ In zijn trendstudies en publicaties onderscheidt dit onderzoeksinstituut vijf maatschappelijke processen met een grote invloed op vrijwilligerswerk:

-	individualisering: traditionele maatschappelijke verbanden (dorp, buurt, klasse, gezin, maar ook kerk) verliezen hun dwingende karakter. Er is meer ruimte om het leven naar eigen inzicht en behoefte in te richten;
-	informalisering: het losser worden van de maatschappelijke verbanden, de opkomst van netwerkorganisaties en de egalisering van gezagsverhoudingen en omgangsvormen;
-	informatisering: door automatisering en de verspreiding van ICT verandert de communicatie en de interactie;
-	intensivering: de belevingscomponent wint op steeds meer vlakken aan belang. Er is een groeiende behoefte aan variatie en verandering. Sleur en eentonigheid, kuddegedrag en voorspelbaarheid zijn taboe;
-	internationalisering: sociale, economische en culturele instituties gaan op in steeds grotere, supranationale verbanden. Bepalende factoren zijn migratiebewegingen, de mondiale economie en de Europese integratie.

Onderzoekers en vrijwilligers hebben de laatste jaren bijzondere aandacht besteed aan de manier waarop deze maatschappelijke ontwikkelingen inwerken op het vrijwilligerswerk. Termen als de ‘nieuwe’ of de ‘episodische’ vrijwilliger moeten een verschuiving aanduiden in het profiel en in de motivatie van de hedendaagse vrijwilliger. Vroeger - zo wil de mythe - verbonden vrijwilligers zich voor het leven aan een organisatie en waren ze bereid heel het takenpakket dat daarbij hoort, op zich te nemen. Nu komt het vaker voor dat vrijwilligers slechts een specifieke taak willen opnemen, of dat ze zich engageren voor één project of slechts voor een duidelijk afgebakende periode.¹² Als gevolg hiervan moeten organisaties op een andere manier met hun vrijwilligers omgaan en dit wat betreft het onthaal van hun vrijwilligers, de manier waarop ze hen kunnen aanspreken, contact met hen houden, enzovoort.¹³ Kortom, veel meer dan vroeger moeten organisaties een duidelijke visie ontwikkelen over hun vrijwilligersbeleid.

Bij het ontwikkelen van een vrijwilligersbeleid staan erfgoedverenigingen er niet alleen voor. De meeste erfgoedcellen zetten heel actief in op het begeleiden en ondersteunen van verenigingen met onder meer ontmoetingsdagen, vormingsmomenten en individuele begeleiding (www.erfgoedcellen.be). In enkele erfgoedcellen is zelfs een vrijwilligerscoördinator actief, die fungeert als eerste aanspreekpunt voor de erfgoedvrijwilliger.
Heemkringen en lokale erfgoedverenigingen kunnen voor dergelijke ondersteuning ook terecht bij Heemkunde Vlaanderen vzw. Met ‘Koplopers gezocht’ heeft deze orga-

10 Cf. K. Beullens en B. Storms, Vrijwilligerswerk onder de loep. Een literatuurstudie. Turnhout, Vormingplus Kempen, 2008, p. 11.

11 Cf. P. Dekker, J. De Hart en L. Faulk, Toekomstverkenning vrijwillige inzet 2015. Den Haag, Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP), 2007; P. Dekker en J. De Hart, Vrijwilligerswerk in meervoud. Civil society en vrijwilligerswerk. Den Haag, Sociaal en Cultureel Planbureau, 2009. In juni 2009 wijdde SoCiuS nog een studievoormiddag aan deze publicaties.

12 M. Loose en C. Guselinx, Veranderende vrijwillige inzet en hoe sociale bewegingen hiermee omgaan. Leuven, HIVA, 2009, p. 7.

13 De laatste jaren is een indrukwekkende reeks aan handleidingen verschenen voor een hedendaags vrijwilligersbeleid. Om de meest recente te noemen: A. Caals en A. Dewaele, Een hedendaags vrijwilligersbeleid in een moderne organisatie. Brussel, Kwasimodo, 2008; E. Hambach (red.), In-team. Vervolmaak uw vrijwilligersrelatie in tien stappen. Brussel, Politea, 2009; M. Arnaut, N. Bogaert e.a. (red.), Op zoek naar vrijwilligers in het Meetjesland. Schuilen of windmolens bouwen? Eeklo, Lokaal Overleg Verenigingen Meetjesland, 2009.

[p. 35]

nisatie bovendien een uitgebreid traject opgezet met als doel de deskundigheidsbevordering door middel van geleide expertise-uitwisseling en de bijscholing van vrijwilligers tot lesgevers. Centraal stonden bij ‘Koplopers gezocht’ het rekruteren en het behouden van (bestuurs) leden, het medewerkersbeleid, de visieontwikkeling, het planmatig werken, de interne en externe communicatie. Zie voor het rapport en de conclusies van het project: www.heemkunde-vlaanderen.be.

De beschreven trends zijn niet alleen een uitdaging voor organisaties die werken met of dankzij vrijwilligers. Zij hebben ook vorm gegeven aan talrijke nieuwe initiatieven. Vooral in de Angelsaksische wereld, maar zeker ook in Nederland, wordt het debat en het onderzoek over vrijwilligers momenteel gedomineerd door allerlei nieuwe termen en concepten: maatschappelijke stages, virtueel vrijwilligerswerk, tijdbanksysteem, werknemersvrijwilligerswerk, opstapvrijwilligers, burgerinitiatieven, het sociaal jaar, geleid en internationaal vrijwilligerswerk... Deze termen verwijzen naar allerlei vormen van vrijwillige inzet die min of meer afwijken van onze klassieke kijk op vrijwilligerswerk als zijnde onbetaald, belangeloos, georganiseerd en vrijwillig. Al zijn deze nieuwe initiatieven nog geen gemeengoed, toch krijgen zij almaar meer erkenning. In Nederland verkiezen steunpunten en vele beleidsmakers nu zelfs de term ‘vrijwillige inzet’ boven vrijwilligerswerk, om zo beter recht te doen aan de nieuwe vormen van vrijwillig engagement.¹⁴

Een vrijwilligster demonstreert kantklossen op de Cultuurmarkt van Vlaanderen. © FARO

Ook in Vlaanderen hebben de laatste jaren alternatieve vormen van vrijwillige inzet de kop opgestoken. Hieronder breng ik drie ontwikkelingen in kaart: opstapvrijwilligerswerk, virtueel vrijwilligerswerk en geleid vrijwilligerswerk. Het maatschappelijke belang van deze vormen van vrijwillige inzet is, door gebrek aan onderzoek, alsnog moeilijk aan te tonen. Voorlopig gaat het nog om verschijnselen in de marge, zeker binnen het cultureel-erfgoedveld. Maar vermoedelijk zullen zij de volgende jaren ook in Vlaanderen een bredere verspreiding en toenemende erkenning krijgen.

14 P.K. Hegeman en M. Kuperus, En de mens gaf namen aan... Samenvatting van een verkenning van het definitievraagstuk rond vrijwillige inzet. Utrecht, Civiq, 2003; Dekker, De Hart en Faulk, Toekomstverkenning vrijwillige inzet 2015. Den Haag, Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP), 2007.

Belangeloos? de opstapvrijwilliger

Zoals gesteld, roept vrijwilligerswerk vaak associaties op met een belangeloze inzet voor anderen louter uit empathie en samenhorigheidsgevoel. Het vrijwilligerswerk moet daarom ook gekoesterd worden, zo stellen vooral beleidsmakers, vandaag zelfs meer dan ooit. Gevoed door verontrustende geluiden over de gevolgen van het individualiseringsproces, luidt de diagnose dat het eigenbelang steeds sterker op de voorgrond treedt en dit ten koste van het belangeloze engagement.¹⁵ Zo'n visie getuigt evenwel van een heel beperkte en sterk cultuurpessimistische interpretatie van het individualiseringsproces. Dat moet immers niet noodzakelijk een belemmering voor het vrijwilligerswerk zijn. Individualisering impliceert vooral dat de omstandigheden waaronder mensen zich inzetten aan verandering onderhevig zijn.

Vooral jonge mensen kenmerken zich vandaag door een moraal die precies die elementen verbindt die elkaar traditioneel leken uit te sluiten: het streven naar persoonlijke ontplooiing enerzijds en het uitdrukken van solidariteit anderzijds.¹⁶ Deze vermeende tegenpolen zijn met elkaar verbonden en werken zelfs wederzijds versterkend. De beslissing om te participeren hangt in toenemende mate af van persoonlijke overwegingen in het kader van hoogst geïndividualiseerde situaties en ervaringen. Jongeren engageren zich dus vooral als vrijwilliger omdat ze zo vaardigheden menen te kunnen ontwikkelen, interesses willen delen of interessante mensen hopen te ontmoeten. In Nederland is de laatste jaren zelfs een nieuw soort vrijwilliger op de voorgrond getreden: de opstapvrijwilliger.¹⁷ Dit vrijwilligerstype is nog jong, heeft geen betaalde baan en doet vrijwilligerswerk dat aansluit bij zijn opleiding. Hij maakt vooral gebruik van de organisatie als leerplek. De opstapvrijwilliger vinden we ook terug in het cultureel-erfgoedwerk in Vlaanderen. Denk aan de pas afgestudeerde (kunst) historicus die zich engageert als vrijwilliger bij een erfgoedinstelling of -organisatie om zo een eerste relevante werkervaring op te doen.

Kortom, (jonge) mensen zijn wel degelijk bereid om zich in te zetten als vrijwilligers. Maar willen zij hun maatschappelijke

15 L. Hustinx, ‘De individualisering van het vrijwillig engagement’, in: Buys, Dekker en Hooghe (red.), Civil society tussen oud en nieuw, p. 211-212; M. Hooghe, ‘Het Einde van de Sociale Cohesie? Een Kritisch Overzicht van de Postmoderne Argumenten tegen het Communautaristisch Pessisime’, in: Sociologische Gids, 48 (2001), 1, p. 8-30.

16 L. Hustinx, ‘De individualisering van het vrijwillig engagement’, p. 212-213.

17 K. Hegeman en Kuperus, ‘En de mens gaf namen aan’, p. 14-15; ‘Pimp je imago. Alles over imago en publiciteit voor je club’, in: Prikkelz. Blad voor bestuurders van jongerenverenigingen op het platteland, 2007, 4, p. 4.

[p. 36]

engagement nog als vrijwilligerswerk betitelen? In Nederland heeft onderzoek aangetoond dat jongeren weliswaar bereid zijn om de handen uit de mouwen te steken als het gaat om hulp aan anderen, maar afhaken van zodra het onder de noemer vrijwilligerswerk moet gebeuren. Vrijwilligerswerk zou te veel oubollige en wollige associaties oproepen van een totaal belangeloze en altruïstische inzet.¹⁸ In zijn advies over de wet op het vrijwilligerswerk kwam de Vlaamse Jeugdraad tot soortgelijke vaststellingen: ‘Vrijwilligers nemen in de jeugdsector

Kom snel terug! Of waarom mijn website niet eens bezoeken?

een flink stuk van de “output” voor hun rekening maar bestempelen zich vaak toch niet als vrijwilliger.’¹⁹ Het is niet duidelijk of deze vaststellingen uit het jeugdwerk zomaar kunnen worden veralgemeend naar de cultureel-erfgoedsector. Toch loont het de moeite om zich ook hier af te vragen of het imago van vrijwilligerswerk jongeren mogelijk belet om zich te engageren als vrijwilliger. En voor die jongeren die zich wel engageren: betitelen zij hun vrijwillige inzet dan wel als vrijwilligerswerk? Zulke vragen zijn vooral relevant voor de vele organisaties die hun vrijwilligersbestand willen verjongen en ze verdienen daarom zeker verder onderzocht te worden.

18 S. Rebel, Vrijwilligerswerk. Onderzoeksverslag jeugdraadpanel. Utrecht, Nationale Jeugdraad, 2005, p. 12.

19 Vlaamse Jeugdraad, Advies 08/13, Artikel 9, 10, 11 en 12 van de wet van 3 juli 2005 betreffende de rechten van vrijwilligers, 2008 (geraadpleegd op www.vlaamsejeugdraad.be, op 17 augustus 2009).

In georganiseerd verband? De virtuele vrijwilliger

Een andere klassieke component van vrijwilligerswerk is het georganiseerde verband. In de vele pleidooien voor vrijwilligerswerk wordt dit georganiseerde verband een groot belang toegemeten. Mensen die samenkomen, samen plannen en dingen realiseren... hierin ligt de belangrijke socialiserende kracht van het vrijwilligerswerk.²⁰ Niettemin zijn aan dit georganiseerde verband enkele onmiskenbare nadelen verbonden, die vaak ook opspelen bij de rekrutering van potentiële vrijwilligers. Vooral de agenda's vormen het probleem: de vrijwilliger zou beschikbaar moeten zijn op het moment dat en op de plaats waar de organisatie hem of haar nodig heeft.

De opmerkelijke ontwikkeling en verspreiding van nieuwe informatie- en communicatietechnologieën maken echter stilaan een ander soort vrijwillige inzet mogelijk, die is ontkoppeld van tijd en plaats: het virtuele vrijwilligerswerk.²¹ Dit type is zeker niet nieuw, maar de laatste tien jaar maakt het een duidelijke groei door en krijgt het meer aandacht, ook in het cultureel-erfgoedwerk. Het project Westhoek Verbeeldt toonde al krachtig aan hoe succesvol de combinatie is van vrijwilligers met ICT.²² Tegenwoordig duiken ook meer vrijwilligersinitiatieven op die helemaal niet aan een formele organisatie zijn verbonden, zoals dat bij Westhoek Verbeeldt bijvoorbeeld nog wel het geval was. Een bekroond voorbeeld uit de erfgoedsector is www.erf-goed.be. Deze website verzamelt foto's van beschermde monumenten, landschappen en dorpsgezichten op een interactive kaart van Vlaanderen. Iedereen kan er foto's van historische en waardevolle gebouwen en landschappen op plaatsen, maar ook die van anderen gratis downloaden. De website www.erf-goed.be is met zeer weinig middelen uitgebouwd en draait volledig op de inzet van zes jonge archeologen. De hele werking verloopt virtueel. ‘Een formele organisatie hebben we niet’, zo vertelt Tijl Vereenooghe van Erf-goed. be, ‘tijdens de vijf jaar dat we bestaan, hebben we misschien maar tweemaal vergaderd; we regelen alles online.’

Het kenmerkende aan netwerken op het internet is dat het accent er ligt op zelforganisatie: een horizontale structuur zonder leiders. Ook de virtuele vrijwilliger heeft een grote mate van autonomie. Voor het opzetten van een site is bijna niets nodig, geen subsidie van een overheid, geen vergunning en technisch gezien is het ook onmogelijk om het internet te controleren en te beteugelen.²³ Het is duidelijk: deze vorm van vrijwilligerswerk haakt vlot in op maatschappelijke trends zoals informalisering, informatisering en individualisering en heeft daarom wellicht nog veel groeipotentieel. Toch is ook een risico verbonden aan deze vorm van vrijwillige inzet. Door hun losse en informele organisatiestructuur dreigen online-initiatieven snel uit te doven. Om te kunnen blijven standhouden, hebben zij daarom een duidelijke trekker nodig, die inhoud aan de website blijft toevoegen en de losse medewerkers enthousiasmeert.

20 Dekker, De Hart en Faulk, Toekomstverkenning vrijwillige inzet 2015, p. 87; F. Dierickx, ‘Vrijwilligerswerk. Een nieuwe aanpak’, in: faro | tijdschrift over cultureel erfgoed, 2 (2009), p. 40.

21 J. Cravens, ‘Involving international online volunteers’, in: The International Journal of Volunteer Administration, 24 (2006), 1, p. 15-23; V. Murray & Y. Harrison, Virtual volunteering. Toronto, Canadian Centre for Philanthropy, 2002.

22 Cf. T. Simoens en L. Thiers, ‘Westhoek verbeeldt. Een buitenbeentje onder de beeldbanken’, in: faro | tijdschrift over cultureel erfgoed, 2 (2009), p. 28-39.

23 K. Hegeman en M. Kuperus, En de mens gaf namen aan, p. 18-19.

Vrijwillig en onbezoldigd? geleid vrijwilligerswerk

Bovenstaande vormen van vrijwillige inzet houden nog vast aan een belangrijke klassieke component: het vrijwillige karakter van het engagement. Vooral voor de pleitbezorgers van de civil society is die vrijwilligheid zelfs essentieel. Vrijwilligers kunnen niet gedwongen worden, ook niet met zachte hand, om zich in te zetten.²⁴ De laatste jaren zijn er evenwel diverse initiatieven gegroeid die, onder de noemer van ‘geleid vrijwilligerswerk’, precies deze vrijwillige component onderuithalen.

24 Cf. E. Hambach, Vrijwilligerswerk. De wet. Praktische vragen en antwoorden. Brussel, Koning Boudewijnstichting, 2008, p. 8.

[p. 37]

Geleid vrijwilligerswerk verwijst naar vormen van vrijwillige inzet die worden geïnitieerd, ingericht of zelfs opgelegd door de overheid of door het bedrijfsleven.

Geleid vrijwilligerswerk werpt een nieuw licht op de verhouding tussen civil society, het bedrijfsleven en de overheid. Er zijn natuurlijk altijd al overgangs- en schemerzones geweest tussen deze drie maatschappelijke domeinen. Met regelgeving, subsidies en sensibiliseringscampagnes werkt de overheid (bewust of onbewust) vrijwel continu in op het vrijwilligerswerk. Ook tussen het bedrijfsleven en de civil society zijn de schotten nooit waterdicht geweest. Hoeveel erfgoedverenigingen laten hun tijdschrift of evenement niet sponsoren door een bedrijf? Geleid vrijwilligerswerk gaat echter nog een stap verder dan het louter ondersteunen van vrijwilligerswerk. In hun eigen domein leggen de overheid en het bedrijfsleven bepaalde vormen van maatschappelijk engagement op. Deze interferenties mogen niet zomaar worden veroordeeld als een aanslag op de autonomie van de civil society. Integendeel: zij zijn ontstaan uit de grote waardering die het bedrijfsleven en de overheid koesteren voor het ideaalbeeld van de civil society.

Geleid vrijwilligerswerk door de overheid vinden we tot nog toe vooral terug in de Angelsaksische wereld en in Nederland. Verontrust door de afnemende maatschappelijke betrokkenheid van de bevolking, en de daarmee samenhangende verzwakking van de sociale cohesie, wil de overheid er sommige bevolkingsgroepen mee aanzetten tot een groter maatschappelijk engagement. Vooral jongeren worden aangesproken.²⁵ Een duidelijk voorbeeld zijn de maatschappelijke stages in Nederland. Onder het motto ‘Samen leven kun je leren’, lanceerde de regering Balkenende in 2007 het voorstel dat alle leerlingen in het voortgezet onderwijs een stage moeten lopen in een non-profitorganisatie. Doel van deze maatschappelijke stage is dat alle jongeren tijdens hun schooltijd kennismaken met én een onbetaalde bijdrage leveren aan de samenleving. De regering wil zo het actief burgerschap bevorderen, de maatschappelijke betrokkenheid van leerlingen vergroten en hun besef van waarden en normen stimuleren. Momenteel lopen er al enkele pilootprojecten, maar vanaf het schooljaar 2011-2012 worden de maatschappelijke stages in Nederland veralgemeend. Jaarlijks zullen dan ca. 200.000 leerlingen 72 uur vrijwilligerswerk moeten verrichten, ook in de culturele sector. In de erfgoedsector alleen al zouden tegen 2011 maar liefst 2.000 stageplaatsen worden aangeboden.²⁶

Ook op het raakvlak tussen de civil society en het bedrijfsleven bloeien er vormen van geleid vrijwilligerswerk. Vooral het werknemersvrijwilligerswerk verdient hier een vermelding. Het concept is op zijn minst merkwaardig: een bedrijf stimuleert zijn medewerkers om als vrijwilligers tijd en expertise ter beschikking te stellen aan non-profitorganisaties.²⁷ Dit werknemersvrijwilligerswerk kan vele vormen aannemen. Het kan plaatsvinden binnen of buiten de werkuren, individueel of in teamverband. Of het heeft de vorm van een personeelsuitstap waarbij dan vrijwillig de handen uit de mouwen worden gestoken.

Het werknemersvrijwilligerswerk is inmiddels een vanzelfsprekend gegeven in de Angelsaksische bedrijfswereld. Liefst 90% van de Amerikaanse bedrijven doet aan een of andere vorm van employee volunteering.²⁸ Ook in Frankrijk en Nederland, en geleidelijk aan in Vlaanderen, krijgt deze praktijk voet aan de grond. Almaar meer bedrijven zetten in op een dag goede werken met het voltallige personeel, stellen een aantal uren bedrijfstijd ter beschikking voor het goede doel of detacheren werknemers naar een vzw.

Het succes van de formule moet worden begrepen in het licht van nieuwe managementopvattingen over duurzaam of maatschappelijk verantwoord ondernemen. Aangejaagd door een kritische en activistische consumentenmassa streven almaar meer bedrijven ernaar om ook ecologische en sociale overwegingen in hun bedrijfsvoering op te nemen. Werknemersvrijwilligerswerk blijkt een krachtig en vaak mediatiek instrument te zijn om die maatschappelijke betrokkenheid te tonen. Daarnaast is het een bewuste strategie in het personeelsbeleid. In vrijwilligerswerk kunnen werknemers nieuwe vaardigheden ontwikkelen, zoals leiderschap, het nemen van beslissingen en het opbouwen van klantenrelaties.

In Vlaanderen is vooral de Tijdbank promotor van het werknemersvrijwilligerswerk. Deze vereniging promoot en faciliteert de vrijwillige inzet van groepen mensen vanuit organisaties (Tijdgevers) en voor andere organisaties met een maatschappelijke, culturele of ecologische meerwaarde (Tijdnemers). Op dit moment zijn vooral sociale organisaties ingeschreven als tijdnemer. Toch richt de Tijdbank zich ook expliciet tot organisaties met een culturele meerwaarde... Hier liggen nog zeker vele kansen, ook voor cultureel-erfgoedorganisaties.

25 L. Hustinx, Lucas C.P.M. Meus en E. Ten Hoorn, Geleid vrijwilligerswerk. Over het vrijwilligerspotentieel van de Nederlandse samenleving in 2015 (en nieuwe strategieën om het te bevorderen). Leuven, Centrum voor Sociologisch Onderzoek, 2007, p. 11-13.

26 Y. van der Ree, ‘Maatschappelijke stage biedt cultuursector kansen’, in: Bulletin Cultuur & School, 58 (2009), p. 13-16.

27 Cf. K. De Smet, S. DE Backer en M. D'Huart, De werknemer als vrijwilliger. Hoe en waarom? Brussel, CERA, 2004.

28 A. Dils, Bedrijven en non-profitorganisaties vinden elkaar in werknemersvrijwilligerswerk. Een exploratief onderzoek naar de praktijk van werknemersvrijwilligerswerk, en de eventuele samenwerkings- en ondersteuningsbehoeften hierbij. Eindverhandeling Agogiek. Brussel, Vrije Universiteit Brussel, p. 11.

[p. 38]

Het werknemersvrijwilligerswerk strookt helemaal niet meer met de klassieke perceptie van wat de kern van vrijwilligerswerk zou zijn: de vrijwillige en onbetaalde inzet. De inspanningen vloeien hier immers niet langer voort uit een persoonlijk engagement, maar houden verband met de positie die men als werknemer bekleedt. Voor sommigen voldoet het werknemersvrijwilligerswerk daarom niet aan de criteria van vrijwilligerswerk, temeer daar er ook loon wordt doorbetaald.²⁹ Maar vanuit het oogpunt van de (vrijwilligers)organisatie is er wel degelijk sprake van vrijwilligerswerk, omdat zij er kosteloos extra personeelsinzet en expertise bij krijgt.

29 Dekker, De Hart en Faulk, Toekomstverkenning vrijwillige inzet 2015, p. 109.

Conclusie

Vlaanderen staat bekend om zijn rijke traditie in vrijwilligerswerk. Dat zal ook nog een hele tijd zo blijven. Uit onderzoek blijkt keer op keer dat het vrijwilligerswerk bij ons kan standhouden.³⁰ En gelukkig maar. Het hoeft geen betoog hoe belangrijk vrijwilligers zijn, zeker ook voor het cultureel erfgoed. Duizenden burgers zetten zich in hun vrije tijd in voor het behoud, het onderzoek en de ontsluiting van het erfgoed in Vlaanderen. Daarenboven biedt vrijwilligerswerk nog enkele stevige bonussen, zoals de uitbouw van een sociaal netwerk en de ontwikkeling van sociale vaardigheden.

Toch kan niet ontkend worden dat er, naast de klassieke vormen van vrijwilligerswerk, inmiddels ook andere en meer diffuse vormen van maatschappelijke inzet zijn gegroeid. Het gaat om initiatieven die meer of minder afwijken van de heersende opvattingen en belevingen van het vrijwilligerswerk als zijnde belangeloos, onbetaald en georganiseerd. De teneur van de kritiek op deze nieuwere vormen van vrijwillige inzet laat zich raden. Deze initiatieven zijn veel losser en vrijblijvender van aard dan het klassieke, stevige engagement in het verenigingsleven. En is het wel zinvol om de ‘heilzame’ effecten van vrijwilligerswerk af te dwingen met een geleide variant? Deze actuele vormen van vrijwillige inzet sluiten inderdaad nauwer aan bij een individualistisch leefpatroon en zullen daarom misschien minder kunnen bijdragen tot sociale cohesie. Toch mogen zij niet zomaar van de hand worden gewezen als minder waardevol. Want ook zij kunnen een leerproces stimuleren, het ‘sociaal kapitaal’ van de betrokkenen verhogen en een vorm van ‘zelfverrijking’ inhouden...

Naarmate de nieuwe vormen van vrijwillige inzet ingang vinden, zal wellicht ook het begrip ‘vrijwilligerswerk’ een meer diffuse en amorfe betekenis krijgen. Overheden, onderzoekers, koepelorganisaties en verenigingen die werken voor en met vrijwilligers zullen zich bewust moeten worden van de diverse associaties die ‘vrijwilligerswerk’ kan oproepen. Bij elk vormingsmoment, in subsidiereglementen of bij onderzoek zal het meer dan ooit nodig zijn om stil te staan bij de draagwijdte van de gebruikte concepten en bij de vormen van vrijwillige inzet die men precies wil ondersteunen of bestuderen.

Ten slotte stelt zich de vraag wat de relatie is tussen de nieuwe vormen van vrijwillige inzet en de ‘klassieke’ organisaties die reeds werken met of voor vrijwilligers. Kunnen deze organisaties inhaken op de nieuwe ontwikkelingen, om hun vrijwilligersbestand uit te breiden of te verjongen? Het werknemersvrijwilligerswerk lijkt alvast een laagdrempelige manier om nieuwe groepen met erfgoed en met de eigen organisatie te laten kennismaken en hen de ogen te openen voor wat vrijwilligerswerk kan betekenen. Ook online vrijwilligerswerk kan aantrekkelijk zijn voor (jonge) mensen die zich anders niet zouden engageren als vrijwilligers.

Toch kunnen deze nieuwe vormen van vrijwillige inzet niet in elke organisatiecontext worden geïntroduceerd. Voor professionele organisaties (archieven, musea, erfgoedcellen...) die tot op zekere hoogte vrijwilligers inzetten, liggen er wel zeker kansen. De vaste, betaalde medewerkers kunnen nieuwe vormen van vrijwillige inzet relatief gemakkelijk introduceren en deze initiatieven ook voldoende begeleiden. Voor erfgoedverenigingen daarentegen is een zekere voorzichtigheid geboden bij het introduceren van nieuwe organisatievormen. Het risico is niet denkbeeldig dat zij zo hun eigenheid en grote sterkte zouden kwijtspelen: de vrijwillige inzet in georganiseerd verband. Online vrijwilligerswerk bijvoorbeeld kan handig zijn om jongeren aan te trekken; andere potentieel geïnteresseerde vrijwilligers zullen daarentegen het persoonlijke contact missen en afhaken. Voor verenigingen zijn er andere en betere manieren om nieuwe vrijwilligers aan te trekken. Zoals gesteld, verwachten vele jongeren dat hun ervaring als vrijwilliger ook nuttig is voor hun persoonlijke ontwikkeling en professionele vooruitzichten. Vrijwilligersverenigingen zouden directer moeten inspelen op deze instrumentele motieven door zichzelf te promoten als een krachtige leeromgeving en nieuwe leden natuurlijk ook de kans te geven om zichzelf te kunnen ontplooien als vrijwilliger.

Voor erfgoedverenigingen komt het er vooral op aan om zich aan te passen en flexibel in te spelen op de diversiteit en complexiteit van de hedendaagse samenleving. Een hele uitdaging, maar zij staan er niet alleen voor. Heel wat erfgoedcellen en koepelorganisaties hechten grote waarde aan de ondersteuning van erfgoedverenigingen. Voor het uitwerken van een hedendaags vrijwilligersbeleid zullen zij graag advies, vorming of begeleiding bieden.

30 W. Smits en M. Elchardus, ‘Vlaanderen sociaal bekabeld’, in: L. Vanderleyden, M. Callens en J. Noppe (red.), De Sociale Staat van Vlaanderen 2009. Brussel, Studiedienst van de Vlaamse Regering, 2009, p. 235-278.