Faro. Tijdschrift over Cultureel Erfgoed. Jaargang 2

[p. 28]

prisma | Marc Jacobs, Alexander Vander Stichele & Jeroen Walterus
Prisma
→ Een veld- en toekomstanalyse voor het cultureel erfgoed

FARO. Vlaams steunpunt voor cultureel erfgoed faciliteert en realiseert in samenwerking met het cultureel-erfgoedveld in de periode 2009-2011 een uitgebreide veld- en toekomstanalyse met als centrale vraagstelling: waar zal het cultureel-erfgoedveld staan in 2020? Hoe kan het evolueren? Wat is het potentieel van cultureel erfgoed? We noemen dit traject ‘Prisma’: dit is een mooie metafoor die staat voor het in beeld brengen, inkleuren en analyseren van een ‘veelvlakkig’ of ‘n-zijdig’, divers veld. We willen namelijk met dit ambitieus project, dat in ons beleidsplan en vooral in de beheersovereenkomst 2009-2011 een zeer hoge prioriteit heeft meegekregen van de Vlaamse overheid, het hele kleurenspectrum van het cultureel-erfgoedveld tonen en vanuit verschillende hoeken belichten. Daartoe hanteren we methodes zoals prospectie en gegevensverzameling, kwantitatieve en kwalitatieve analyses, trendanalyse en scenariodenken, noden- en behoeftedetectie, bevolkingsonderzoek en vergelijkend internationaal (literatuur)onderzoek.

De Prisma veld- en toekomstanalyse kadert in de recente beleidsontwikkelingen rond cultureel erfgoed die resulteerden in het nieuwe Cultureel-erfgoeddecreet van 23 mei 2008. Met dit decreet als vertrekbasis wenst FARO het cultureel-erfgoedveld in beeld te brengen, het potentieel te verkennen en in een beleidsrelevant toekomstperspectief te plaatsen. We wensen de structuur, de omvang en kansen van de sector zichtbaar te maken. De onderzoeksdoelen situeren zich op korte en op langere termijn. Op korte termijn (perspectief 2012) wensen we gegevens te verzamelen voor een strategisch plan zoals het cultureel-erfgoedveld zich verder zou kunnen ontwikkelen in de volgende beleidsperiode. Op (middel)lange termijn (perspectief 2020) wensen we een toekomstvisie te ontwikkelen waar het cultureel-erfgoedveld kan staan over ca. tien jaar.

Met dit traject beogen we ook een aantal onderliggende doelen te bereiken. Zo willen we bijdragen tot de netwerkvorming en identiteitsconstructie in en voor ‘de sector’ of ‘het cultureel-erfgoedveld’ dat we - vrij naar Pierre Bourdieu - opvatten in de relationele benadering als een spanningsveld met diverse posities die samen een relatieve autonomie hebben binnen een groter geheel. We wensen ook, samen met de betrokken overheid, de evolutie van de sector in beeid te brengen en analyseerbaar te maken via betrouwbaar en wetenschappelijk verdedigbaar onderzoeksmateriaal. Verder wensen we het potentieel en de investeringsmogelijkheden voor en in het cultureel-erfgoedveld te detecteren en te onderbouwen en innovatie en reflectie te stimuleren via nieuwe inzichten. Ten slotte willen we bijdragen tot het ontwikkelen van beleidsstrategieën voor het verder optimaliseren van het cultureel-erfgoedveld volgens het subsidiariteitsprincipe. Deze intenties sluiten aan bij de strategische visie in het FARO-beleidsplan 2009-2011.¹ De opdracht om een veldanalyse uit te voeren is opgenomen in het beleidsplan als een van de kernopdrachten voor deze beleidsperiode. Essentieel hierbij is de samenwerking met het cultureel-erfgoedveld. Een aantal recent erkende actoren worden via de beheersovereenkomst met de Vlaamse overheid gevraagd om veldanalyses uit te voeren en om de cultureel-erfgoedgemeenschap waarvoor ze werken op een uniforme wijze in kaart te brengen, inclusief de noden en behoeften. FARO zal de eigen onderzoeksacties afstemmen met deze individuele veldanalyses en ze waar mogelijk begeleiden en ondersteunen. Hierna lichten we er de belangrijkste onderzoeksopdrachten van Prisma uit.

1 Missie en visie van FARO: www.faronet.be/organisatie/beleidsplan

Veldverkenning en landschapstekening

Via een sectorbrede prospectie proberen we om de hiaten en grijze zones in het cultureel-erfgoedveld te detecteren en vooral ook nieuwe domeinen of ‘cultureel-erfgoedgemeenschappen’ in kaart te brengen. Dit om het potentieel van het cultureel erfgoed verder te ontwikkelen. Hiertoe draagt FARO ook bij tot de dynamische ‘landschapstekening’ van het cultureel-erfgoedveld. Dit werk wordt gevaloriseerd in een interactieve (web)databank met (adres)gegevens over instellingen, organisaties en verenigingen in het erfgoedveld, ook online te ontsluiten als een dynamische ‘erfgoedkaart’. Deze verkenning vullen we aan met internationaal vergelijkend literatuuronderzoek om de resultaten van het onderzoek te kaderen in internationale evoluties rond erfgoedbeleid, en om de vergelijking aan te gaan met andere onderzoeken die in het buitenland zijn gebeurd.

Toekomstscenario's ontwikkelen

Met Prisma willen we expliciet inzetten op ‘toekomstdenken’. Daartoe wordt de methode van het scenariodenken gehanteerd (zie ook elders in dit nummer). Heeft de cultureel-erfgoedsector wel voldoende aandacht voor de toekomst? Kan er op verschillende manieren stratetigsch worden nagedacht. De meeste beleidsplannen die in de cultureel-erfgoedsector de voorbije jaren ontwikkeld werden, houden in de omgevingsanalyse vooral rekening met wat men nu weet en nog onvoldoende met toekomstige evoluties. Door bepaalde trends te verkennen en genuanceerde toekomstscenario's te ontwikkelen, kan men een strategische beleidsvisie onderbou-

[p. 29]

→ Actieve interesse voor geschiedenis en erfgoed bij senioren.
Foto: Bart Van der Moeren © FARO

[p. 30]

Kijken naar of deelnemen aan historische stoeten
Foto: Bart Van der Moeren © FARO

wen. Dit is een waardevolle en zeer complexe oefening die FARO samen met de erfgoedsector wil uitvoeren, zodat de scenario's bruikbaar zijn voor de komende beleidsplanningsprocessen. De eerste scenario's zullen voornamelijk gebaseerd zijn op brede maatschappelijke trends. Deze worden vervolgens aangescherpt en omgezet naar specifieke scenario's voor het cultureel-erfgoedveld.

Cijferboek cultureel erfgoed

Momenteel wordt onderzocht hoe voor het cultureel-erfgoedveld beleidsrelevante gegevens kunnen worden verzameld. Met het oog op een gezamenlijke aanpak is het belangrijk dat hierover afgestemd wordt tussen de overheid (i.c. het Agentschap Kunsten en Erfgoed), het steunpunt FARO en de betrokken organisaties in het cultureel-erfgoedveld. De bedoeling is om een duurzaam instrument² te ontwikkelen voor het verzamelen van een betrouwbare en relevante set van gegevens op organisatieniveau, en dit over alle types van (erkende) cultureel-erfgoedorganisaties heen. Daarbij hoort ook het ontwikkelen van methodes om op een gedegen manier kwantitatieve gegevens te verzamelen, zoals bijvoorbeeld over bezoekers(registratie). Het meetinstrument moet op termijn zinvolle vergelijkingen mogelijk maken en geschikte tools voor benchmarking aanbieden aan sectororganisaties. Het beoogde instrument moet ook afgestemd worden op de reeds bestaande (onderzoeks)tools en cijferreeksen. Idealiter wordt het dermate performant dat de gegevensinput vanuit de sector tot een minimum beperkt wordt en de vaak overbodige herinvoer of herbevraging van gegevens vermeden wordt. In het Prismatraject zal in nauwe samenwerking met het Agentschap gewerkt worden aan deze opdracht met als doelstelling samen een ‘cijferboek cultureel erfgoed’ te realiseren in de loop van 2011.

2 Bestaande voorbeelden zijn o.a. initiatieven zoals www.bibliotheekstatistieken.be voor de openbare bibliotheeksector of het ‘Cijferboek Cultuur, Jeugd en Sport’ (www.cijferboek.be) met o.a. het Cijferboek Lokaal Cultuurbeleid 2008-2010. Verder is er ook www.kwarts.be voor de kunstensector of www.boekstaven.be voor de bij de Federatie van Organisaties voor Volksontwikkelingswerk (www.fov.be) aangesloten socioculturele organisaties. Deze laatste initiatieven zijn eerder vanuit de sectoren gegroeid.

Participatieonderzoek

FARO plant in de loop van 2011 een onderzoek bij de Vlaamse bevolking over cultureel-erfgoedthema's. De bedoeling is om een verdiepend onderzoek te organiseren dat meer inzichten oplevert over de percepties die leven rond ‘cultureel erfgoed’ en de ‘omgang met het verleden’, alsook over de (potentiële) rol van het cultureel-erfgoedveld hierbij. FARO wenst dit onderzoek uit te (laten) voeren in samenwerking met andere ge-

[p. 31]

interesseerde partijen. Er zal complementair gewerkt worden op de resultaten van het cultuurparticipatieonderzoek van het steunpunt CJS (Re-Creatief Vlaanderen).³ De resultaten zullen ook afgezet worden tegen andere onderzoeken in binnen- en buitenland.⁴

3 Zie: de bij Uitgeverij De Boeck uitgegeven reeks Cultuurkijker van Re-Creatief Vlaanderen (www.re-creatiefvlaanderen.be)

4 F. Huysmans en J. De Haan, Het bereik van het verleden. Ontwikkelingen in de belangstelling voor cultureel erfgoed. Den Haag, Sociaal en Cultureel Planbureau, 2007 (www.scp.nl).

En verder...

We wensen ook, in samenwerking met partners in het veld, een vervolgonderzoek te organiseren op het onderzoek dat in 2002 in opdracht van de Vlaamse overheid door het Vlaams Centrum voor Volkscultuur werd uitgevoerd over de erfgoedverenigingen in Vlaanderen.⁵ Met dit onderzoek willen we, ca. acht jaar na het eerste onderzoek, de evolutie van vrijwilligersverenigingen in het erfgoedveld in kaart brengen en actueel cijfermateriaal genereren over de omvang, de werking en de structuur van deze verenigingen. Dit onderzoek zal ook vergeleken worden met relevante buitenlandse studies.⁶

Er zal verder aanvullend onderzoek gebeuren rond specifieke actuele thema's die relevant zijn voor het cultureel-erfgoedveld, zoals rond de impact van vergrijzing of nieuwe pistes voor de semantische ontsluiting van archieven. De invulling van eventuele aanvullende onderzoeksopdrachten wordt tijdens de loop van het traject gedefinieerd. Bedoeling is ook in te spelen op mogelijke opportuniteiten of vragen die zich vanuit de sector aandienen.

Prisma is ook een leertraject waarbij nieuwe methodieken worden geïntroduceerd in de erfgoedsector, zoals o.a. rond kwantitatieve en kwalitatieve omgevingsanalyse, trendanalyse en scenariodenken. Daartoe zal ook een specifiek cursusaanbod worden ontwikkeld. Op faronet.be zullen we de realisaties van de Prisma-veldanalyse communiceren. Alle resultaten en rapporten van Prisma behoren zoveel mogelijk tot het publieke domein. De resultaten en gegevens worden op een open kennisplatform aangeboden aan iedereen die ervan gebruik wenst te maken. (via de URL www.faronet.be/prisma, vanaf midden oktober).

Binnen FARO wordt een begeleidingsteam samengesteld met medewerkers van FARO dat het onderzoek zal opvolgen en uitvoeren. In september startte ook een onderzoeksmedewerker voor Prisma.⁷ Daarnaast is er een begeleidingscommissie aangesteld met externe vertegenwoordigers. Deze commissie komt minstens twee keer per jaar samen om te reflecteren over het onderzoek, en bevat naast de leden van het begeleidingsteam o.a. vertegenwoordigers van het kabinet en de administratie cultuur, de erfgoedsectoren, steunpunten en stakeholderorganisaties, aangevuld met (buitenlandse) wetenschappelijke experts.

5 J. Walterus, Erfgoedverenigingen en volkscultuur ontcijferd, Brussel, Vlaams Centrum voor Volkscultuur, 2003 (www.faronet.be/e-documenten/erfgoedverenigingenen-volkscultuur-ontcijferd)

6 O.a.: K. Ribbens, Een eigentijds verleden: alledaagse historische cultuur in Nederland, 1945-2000, Hilversum, Verloren, 2002; H. Gievarec e.a., Le patrimoine saisi par les associations, Paris, Documentation française, 2002

7 Alexander Vander Stichele is licentiaat in de psychologie en doctor in de sociale wetenschappen (K.U. Leuven). Hij was verschillende jaren wetenschappelijk medewerker bij het Centrum voor Cultuursociologie, K.U. Leuven. In die functie werkte hij mee aan het cultuurparticipatieonderzoek, met bijzondere aandacht voor het erfgoedluik daarin. Dit resulteerde in een aantal publicaties, waaronder o.a.: A. Vander Stichele, P. Gielen & R. Laermans, ‘Vlaming zonder cultureel geheugen? De actuele erfgoedparticipatie en -interesse in Vlaanderen’, in: J. Lievens & H. Waege (eds.), Cultuurkijker. Cultuurparticipatie in breedbeeld. Eerste analyses van de survey ‘Cultuurparticipatie in Vlaanderen 2003-2004’. Antwerpen, De Boeck, 2005, p. 85-138.

Aftrap

Op 23 september 2009 werd de aftrap van het Prismatraject gegeven tijdens de studiedag: ‘Cultureel erfgoed in 2020. Naar een omgevings- en toekomstanalyse voor het cultureel-erfgoedveld’. Alle lezingen en presentaties van deze dag zijn te vinden op www.faronet.be.