Faro. Tijdschrift over Cultureel Erfgoed. Jaargang 2

[p. 28]

‘WESTHOEK verbeeldt’ | Tine Simoens en Liesbeth Thiers¹
‘Westhoek verbeeldt’
→ Een buitenbeentje onder de beeldbanken

Met de opkomst van digitaliseringsprojecten en onlinedatabanken aan het begin van de 21^e eeuw gingen meerdere instellingen, erfgoedcellen,... van start met hun eigen databank met historisch beeldmateriaal. Heuvelland was in 2004 dus zeker niet de eerste, maar waarschijnlijk wel de kleinste speler in het veld. ‘HEUVELLAND verbeeldt’ was ook door de specifieke manier van werken een ietwat vreemde speler. De aanpak was immers zeer pragmatisch: dorpsbewoners gaan bij andere dorpsbewoners op zoek naar potentieel waardevol beeldmateriaal, digitaliseren het met een huis-, tuin- en keukenscanner en voegen zelf een beschrijving toe. Beelden en beschrijvingen worden quasi onmiddellijk publiek toegankelijk gemaakt via een website. Vrijwilligers aan de slag met IT en hun eigen erfgoed: de combinatie bleek een succesformule te zijn.

Vanaf 2005 werd ‘HEUVELLAND verbeeldt’ in de schoot van het jonge intergemeentelijke samenwerkingsverband CO₇ uitgebreid naar Mesen, Ieper, Poperinge, Vleteren, Langemark-Poelkapelle en Zonnebeke. Het project ‘HEUVELLAND verbeeldt’ werd ‘WESTHOEK verbeeldt’. Dankzij een driejarige projectsubsidie voor ontwikkelingsgerichte erfgoedprojecten werden twee projectcoördinatoren voltijds in dienst genomen. Het doel van het project was drieledig: de creatie van een regionale beeldbank met bedreigd particulier beeldmateriaal, het uitbouwen van een duurzaam vrijwilligersnetwerk en het onderzoeken van de mogelijkheden en beperkingen van een regionale erfgoedconvenant. De gemeentebesturen waren bijgevolg, samen met de bewoners van de regio, een prioritaire doelgroep. De dorpsbewoners werden aangesproken als eigenaar van bedreigd erfgoed, potentiële vrijwilliger en burger met interesse voor het verleden. De werking van ‘WESTHOEK verbeeldt’ leende er zich bovendien uitstekend toe om in te spelen op de dynamiek tussen oude en jonge generaties en de band met uitgeweken regiobewoners aan te halen.

Erfgoedcel Ieper was van bij de start nauw bij het project betrokken en ondersteunde financieel ook de uitwerking van laagdrempelige en creatieve ontsluitingsinitiatieven. De in Heuvelland opgebouwde expertise was een goede basis om van te vertrekken en de missie van het project werd als volgt omschreven: ‘“WESTHOEK verbeeldt” is een regionale beeldbank met bedreigd particulier beeldmateriaal over en in de zuidelijke Westhoek dat samen met vrijwilligers wordt opgespoord, bewaard en ontsloten.’

1 Liesbeth Thiers (1979) is licentiate geschiedenis en is van bij de start in 2005 projectcoördinator van ‘WESTHOEK verbeeldt’. Tine Slmoens (1982), een archeologe, is sinds 2007 verbonden aan het project. Beiden gaan vanaf 1 april 2009 aan de slag als erfgoedcoördinator bij Erfgoedcel C07.

Regionale werking met een lokale toets

De Heuvellandse manier van werken werd aangepast aan de regio. Per gemeente werd een vast traject doorlopen waarbij in een eerste intensieve fase van acht à twaalf maanden in elke gemeente de werking werd gestart en uitgebouwd. Vrijwilligers werden gezocht via een wervingscampagne en informatieavonden in hun buurt. Vervolgens kregen ze een opleiding via een lessenreeks en een uitgebreide handleiding. Alle aspecten van de werking kwamen hierin aan bod: wat is particulier beeldmateriaal met een publieke waarde? Waarom is het belangrijk dergelijke beelden te bewaren en de informatie erbij te noteren? Hoe kan ik een beeld op een kwaliteitsvolle manier scannen? Hoe werkt de databank? Welke beschrijving kan ik aan een beeld geven? Enzoverder.

Onmiddellijk daarna gingen de vrijwilligers aan de slag, ze werden persoonlijk en als groep begeleid door de projectcoördinatoren. Geleidelijk aan kwam het eerste beeldmateriaal van hun eigen dorp online op de site, de vrijwilligers werden stilaan in hun eigen gemeenschap gekend en herkend als beeldbankmedewerkers. Niet alleen werden de beelden toegankelijk gemaakt op de site, er werd ook per dorp gezocht naar een manier om het vele opzoekingswerk ter plekke te tonen via wandelroutes, tentoonstellingen, diapresentaties,...

Op het einde van dit intensieve traject is een groot aantal beelden uit fotoalbums, koekendozen en privé-archieven van onder het stof gehaald, gescand, bewaard in een virtueel streekarchief en met de bijhorende informatie 24 uur op 24 toegankelijk via het internet. De vrijwilligersgroep is ondertus-

Op de foto poseert de naoorlogse toneelvereniging Die Speelghesellen tijdens een repetitie begin jaren 1950. Privécollectie, ‘WESTHOEK verbeeldt’

[p. 29]

→ Een groot onweer zorgde er in 1963 voor dat de Brugseweg in Poelkapelle volledig blank stond. Privécollectie, ‘WESTHOEK verbeeldt’

[p. 30]

sen voldoende sterk om op eigen benen te staan en meer verantwoordelijkheden op te nemen: de eindredactie op de beschrijvingen, het beheer van de commentaren op de site en het ‘verbeeldt’-mailadres, het voorzitten van de vrijwilligersvergadering,... De ‘verbeeldt’-werking wordt vervolgens doorgegeven aan een of meerdere lokale coördinatoren en is nu structureel ingebed in de gemeentelijke werking rond cultureel erfgoed. Dit vaste traject werd toegepast op maat van elke participerende gemeente en in de loop van de jaren gradueel verbeterd.

Watouse kinderen maken uitbundig het V-teken op de jeep van een Engelse sergeant in de bevrijdingsdagen van september 1944. Privécollectie, ‘WESTHOEK verbeeldt’

Aan een regionale werking zijn grote voordelen verbonden: iedereen werkt op een uniforme manier, het project is herkenbaar in de omliggende gemeenten, ervaringen kunnen worden uitgewisseld en kosten gedeeld. Toch moet een methodiek op maat van de regio rekening houden met de eigenheid van elke gemeente of zelfs elk dorp.

Dit werd bij ‘WESTHOEK verbeeldt’ van bij de start ingebouwd in de manier van werken en uit zich onder meer in een getrapt vrijwilligersnetwerk en in de communicatie. Zo werd bij de aanvang van het project gekozen voor één huisstijl met een eigen kleuraccent, logo én website per gemeente. Elke gemeente heeft haar eigen werking (en is er ook verantwoordelijk voor), bijvoorbeeld ‘VLETEREN verbeeldt’ of ‘ZONNEBEKE verbeeldt’, maar is ook duidelijk herkenbaar als een onderdeel van het overkoepelende ‘WESTHOEK verbeeldt’. Bij de communicatie wordt bij de keuze van het beeldmateriaal ook gestreefd naar een thematisch en geografisch divers aanbod. Op een affiche staat dan bijvoorbeeld een prentbriefkaart van de wederopbouw na de Eerste Wereldoorlog in Poelkapelle in combinatie met een klasfoto uit de Madonna, een sfeerbeeld van een processie in Sint-Juliaan en een foto van de smid aan het werk in Langemark of het volkscafé in Bikschote.²

Het bewaken van de link met het eigen erfgoed, de inbedding in de lokale dorpsgemeenschap en het voorzien van mogelijkheden tot profilering van de eigen gemeente zijn kritische succesfactoren. De soms zeer prominent aanwezige dorps- of gemeentereflex zou het project anders van bij de aanvang kunnen hypothekeren.

Dit betekent geenszins dat het een werking à la carte wordt, wel integendeel: het belang van een regionaal kader met een identieke, herkenbare manier van werken over de verschillende gemeenten heen, wordt door alle betrokkenen als een meerwaarde ervaren.

2 Madonna, Sint-Juliaan, Poelkapelle, Bikschote en Langemark zijn de vijf dorpskernen van de gemeente Langemark-Poelkapelle.

Vrijwillige & professionele inzet

‘WESTHOEK verbeeldt’ kent een doorgedreven vrijwilligerswerking waarbij alle aspecten van de workflow door vrijwilligers uitgevoerd kunnen worden. Na de opleiding gaan ze als een would-be erfgoeddetective op zoek naar potentieel waardevol beeldmateriaal. Aan de hand van selectiecriteria, die samen met hen opgesteld werden, bepalen ze zelf of de oude foto, prentbriefkaart, affiche,... opgenomen kan worden in de beeldbank. Vervolgens digitaliseren ze het beeldmateriaal met een scanner, plaatsen het in de databank en voegen een beschrijving toe. Een vrijwilliger-redacteur leest de beschrijving na en plaatst het beeld online. De vrijwillige medewerker kiest hierbij zelf wat hij doet, wanneer of waar het hem het beste uitkomt en hoever zijn of haar engagement reikt. De meeste taken worden individueel gedaan, maar binnen elke gemeente is er regelmatig overleg. Dit kan zijn in de vorm van een vergadering, maar evengoed als een werksessie waarbij in groep aan computers gewerkt wordt. De vrijwilligers vormen per dorp een klein team, per gemeente een (h)echte groep en over de hele regio een gemeenschap van actieve, geëngageerde mensen die vanuit eenzelfde interesse samen een uniek erf-

Enkele geïnteresseerden tijdens de opleiding die voorzien werd in elke deelnemende gemeente. Foto: ‘WESTHOEK verbeeldt’

[p. 31]

Bewoners van de Provense wijk 't Speelhof beelden hun muzikale kunsten uit rond het jaar 1900. Vooraan links ‘Pietje Platje’, die met een hondenspan rondging om vodden en beenderen op te halen. Privécollectie, ‘WESTHOEK verbeeldt’

goedproject realiseren. In de regio is er ook een overkoepelend overleg van ‘verbeeldt’-vrijwilligers om informatie uit te wisselen, gezamenlijk knelpunten weg te werken, afspraken te maken over de praktische werking,... Via deze overkoepelende vergadering en hun lokale coördinatoren worden de ‘verbeeldt’-vrijwilligers bij beslissingen betrokken en wordt bovendien hun stem over het lokaal en regionaal cultureel-erfgoedbeleid vlugger gehoord.

De medewerkers hebben niet alleen aandacht voor de waarde van hun eigen erfgoed, ze dragen er ook zorg voor en bewaren het voor de toekomst. Dit is een eerste aspect van hun engagement naar de lokale gemeenschap. Door intensief contacten te leggen in hun gemeente, halen ze echter niet alleen de banden tussen mensen en hun erfgoed aan, maar ook die tussen de mensen onderling. Een foto kan de trigger zijn van een gemeenschappelijk verleden, het ophalen van unieke, vaak ongekende anekdotes, een verdwenen levensstijl. Het sociale aspect van deze manier van werken valt niet te onderschatten. De ‘WESTHOEK verbeeldt’-medewerkers halen zelf aan dat hun interesse en luisterend oor enorm geapprecieerd worden door de schenkers van het materiaal. De voldoening en appreciatie vanuit hun eigen dorpsgemeenschap werken voor hen vaak als een microbe.

Er zijn niet alleen vrijwilligers bij ‘WESTHOEK verbeeldt’ betrokken. Ook archivarissen, cultuurbeleidscoördinatoren en politici van de zeven gemeenten delen dezelfde bezorgdheid over het voortbestaan van particuliere beeldcollecties. Hun engagement, een wederzijds vertrouwen en een goede samenwerking verzekeren de continuïteit van het project. De lokale coördinatoren staan onder meer in voor de volgende zaken: het organiseren van overleg, de logistieke en financiële ondersteuning, de coördinatie van de vrijwilligersgroep en het bevorderen van de groepsdynamiek. Vrijwilligers en professionelen werken complementair en nemen elk duidelijk afgebakende verantwoordelijkheden op om eenzelfde doel te realiseren. Er wordt in de gemeenten ook het initiatief genomen om de vrijwilligers te bedanken, bijvoorbeeld met een uitstap of een (jaarlijkse) ‘beeldbankbarbecue’. Morele steun door aanwezigheid op de vergaderingen en beeldbankorganisaties of het uitnodigen van de ‘verbeeldt’-vrijwilligers op een opening van een gemeentelijk initiatief is er zeker ook. Hier is er een belangrijke rol weggelegd voor de lokale beleidsmakers.

De professionele omkadering in de gemeente wordt aangevuld met een regionale ondersteuning en coördinatie door de projectcoördinatoren. Het opvolgen van evoluties op het gebied van IT, databanken, metadata, standaarden voor digitalisering, auteurs-, privacy- en vrijwilligerswetgeving hoeft zo niet door elke lokale coördinator afzonderlijk verricht te worden. Handleiding, vrijwilligersverzekering, afsprakennota, badges, communicatiemiddelen, registratiefiches, onderhoud van

Twee voor de oorlog gevluchte kinderen uit Zillebeke poseren in 1918 verkleed als Australische militair en Amerikaanse verpleegster in het militair hospitaal van Abbeville. Silvere Frimout werd er verzorgd en was algauw het troetelkind van het personeel. Privécollectie, ‘WESTHOEK verbeeldt’

databank en website,... met andere woorden het overkoepelend kader waarbinnen wordt gewerkt, wordt voor de hele CO₇-regio uitgewerkt en voorzien. Verder wordt ook gezocht naar manieren om de werking zo efficiënt mogelijk te laten verlopen, met een minimale inspanning van vrijwillige en professionele medewerkers. Er worden inhoudelijke en praktische hulpmiddelen gezocht en uitgedacht. Sinds midden 2008 wordt zo bijvoorbeeld het systeem van google docs gebruikt voor het bijhouden van verslagen en het actueel houden van vrijwilligerslijsten. Per ‘verbeeldt’-groep werd ook een gmail-adres aangemaakt en foto's van ‘verbeeldt’-organisaties komen via Picasa-fotoalbums op het internet.³ Regionale communicatie, de overkoepelende ‘WESTHOEK verbeeldt’-vergaderingen en een bedankje onder de vorm van een jaarlijkse nieuwjaarsreceptie worden ook voorzien. Dit laatste evene-

3 Zie: http://picasa.google.be.

[p. 32]

Maria Vanneste, uiterst links, poseert met drie vriendinnen in de pas vernieuwde bakkerswinkel van haar vader in Abele (Poperinge) tijdens het interbellum. Privécollectie, ‘WESTHOEK verbeeldt’

ment is eveneens een uitgelezen moment om alle betrokkenen (vrijwilligers, professionelen en beleidsmakers) uit de verschillende gemeenten met elkaar in contact te brengen.

De flexibele manier van werken binnen ‘WESTHOEK verbeeldt’, waarbij zowel voor vrijwillige als professionele medewerkers een kader wordt gecreëerd waarbinnen ze zelf bepalen hoever hun inzet reikt, is duidelijk een methodiek op maat van mensen.

Creatieve interactieve ontsluiting

Er wordt niet alleen van de vrijwilligers een actieve bijdrage gevraagd bij het maken van een virtueel archief van hun eigen dorp, ook andere geïnteresseerden worden - waar mogelijk - betrokken bij het vullen van de beeldbank en het stofferen van de beschrijvingen. Al dan niet uitgeweken dorpsbewoners kunnen dit op velerlei manieren doen. In eerste instantie stellen ze hun privécollectie ter beschikking van de medewerkers, zodat het materiaal gedigitaliseerd kan worden. Verder kunnen ze de noodzakelijke informatie leveren bij hun eigen en ander beeldmateriaal. Op de website is er ook een functie voorzien waarbij de bezoekers hun commentaar kunnen toevoegen. Dit levert vaak bijkomende nuttige informatie op zoals namen van gebouwen, plaatsen, uitleg bij evenementen, maar soms vertelt iemand er ook zijn persoonlijke verhaal of een sappige anekdote. Ter plekke worden in de dorpen ook kleine tentoonstellingen, diapresentaties enzovoort georganiseerd, waarbij telkens de mogelijkheid wordt geboden aan de bezoekers om zelf hun steentje bij te dragen: vroegere klas- en dorpsgenoten worden herkend, namen worden genoteerd bij de groepsfoto's, herinneringen worden opgehaald en verhalen worden opgetekend. Verder wordt er aansluiting gezocht bij bestaande initiatieven: bij een kaartavond van de OKRA kunnen zo bijvoorbeeld uitvergrote foto's verspreid worden of bij een organisatie als ‘Vlaanderen Feest!’⁴ wordt een beeldbankstand bemand.

Een belangrijk uitgangspunt is dat het erfgoed leeft, dat er de dag van vandaag mee aan de slag wordt gegaan, om er niet alleen de waarde van in te zien maar ook om het verleden te bewaren voor de toekomst. Dat de waarde die aan de beelden gegeven wordt, heel divers kan zijn, kwam tot uiting in enkele meer creatieve initiatieven waarbij met de oude foto's, affiches, prentbriefkaarten,... aan de slag werd gegaan. Naar aanleiding van Erfgoeddag 2007 (thema: ‘Niet te schatten’) werd in twee gemeenten vanuit de beeldbank vertrokken om in het kader van Grabbelpas-activiteiten voor kinderen rond de humoristische waarde van de beelden te werken. De bezoekers van Erfgoeddag werden in een zoektocht rond oude humoristische beelden ook geconfronteerd met deze nieuwe interpretaties. Naar aanleiding van de Week van de Amateurkunsten 2008 werd aan lokale kunstenaars gevraagd zich te laten inspireren door het materiaal uit de beeldbank. Het resultaat van deze opdracht was te zien in een tentoonstelling.

Regionale communicatie is er uiteraard ook, onder meer in de vorm van een wedstrijd in de landschapskrant van het Regionaal Landschap West-Vlaamse Heuvels, waarbij mensen uitgedaagd werden een plek op een oud beeld te herkennen en er als bewijs zelf een foto te gaan nemen. In september 2008 werd over de zeven gemeenten een grote broodzakkenactie georganiseerd. Een maand lang kregen de bewoners van de regio het brood bij hun bakker in één van de zeven ‘WESTHOEK verbeeldt’-broodzakken. Tegelijkertijd liep er een wedstrijd op de website www.westhoekverbeeldt.be met als prijs een hoeveontbijt. De bedoeling van deze actie was niet alleen het in de kijker zetten van het project en de website, er was ook een oproep naar nieuwe vrijwilligers. Voor de bestaande medewerkers was het ook een ruggensteuntje om er, na de wat kalmere zomer, opnieuw in te vliegen.

Affiche verspreid in de vier meest zuidelijke dorpen van Ieper ter promotie van het project. Om een lokale werking te garanderen werd de werking in Ieper aanvankelijk opgesplitst in drie zones

4 Zie: www.vlaanderenfeest.be.

[p. 33]

Toekomst

Na drie jaar werking werden vele uitdagingen overwonnen, aan andere wordt naarstig gewerkt. Belangrijk is dat de drie vooropgestelde doelstellingen bereikt werden. Er is een regionale beeldbank met particulier beeldmateriaal en een uitgebreid netwerk aan enthousiaste, geëngageerde erfgoedvrijwilligers. De lokale werking van ‘WESTHOEK verbeeldt’ is verankerd in de werking van elke gemeente of stad in de CO₇-regio. Ten slotte werd de convenant van Ieper bij de start van 2009 ook uitgebreid naar de regio. ‘WESTHOEK verbeeldt’ wordt één van de pijlers van de werking van Erfgoedcel CO₇. Het project zal in de komende maanden wel nog de nodige aanpassingen kennen. Er wordt de komende jaren niet alleen volop ingezet op de overkoepelende coördinatie en ondersteuning van het vrijwilligersnetwerk en de werking rond particulier beeldmateriaal, maar ook de waardevolle erfgoedcollecties van de actoren in de regio laten we binnen de convenantwerking niet in de kou staan. De tijd stond ondertussen ook niet stil op digitaliserings-, databank- en websitegebied. ‘WESTHOEK verbeeldt’ gaat hieraan niet voorbij en zal zich de komende jaren verder ontwikkelen als dynamisch en (inter)actief project.

Wordt vervolgd!

www.westhoekverbeeldt.be

‘Westhoek verbeeldt’ in breedbeeld
Kritische reflectie over de vorming en waarde van een cultureel-erfgoedgemeenschap rond particulier beeldmateriaal

Op 25 september 2008 werd in Ieper een studiedag georganiseerd rond het project ‘WESTHOEK verbeeldt’. Door zijn focus op particulier beeldmateriaal en de uitgebreide vrijwilligerswerking waarop het project gebaseerd is, is het project namelijk uniek in Vlaanderen. Opzet was om de waarde van een dergelijk project voor de erfgoedsector te laten screenen. Externe specialisten reflecteerden vanuit hun specialisatie en invalshoek kritisch over de waarde van het project.

-	vrijwilligerswerking door Fons Dierickx (voorzitter Heemkunde Vlaanderen vzw)
-	intergemeentelijke samenwerking door Hilde Plas (stafmedewerker cultuur & sport, coördinator vrijetijdsbeleid VVSG)
-	cultureel-erfgoedgemeenschapsvorming door dr. Marc Jacobs (co-directeur FARO vzw)
-	digitale beelddatabank door Inge Van Nieuwerburgh (coördinator digitale bibliotheek - Universiteitsbibliotheek Gent)
-	particulier beeldmateriaal als bron door dr. Susan Aasman (universitair docent Rijksuniversiteit Groningen)

De direct betrokkenen (vrijwilligers en professionelen) werden aan het woord gelaten via vijf filmpjes. Hun persoonlijke motivering om actief aan dit project deel te nemen, komt hierin aan bod:

-	beelden en verhalen;
-	dorp en regio;
-	samen werken;
-	bewaren voor later;
-	voor en door iedereen.

Filmpjes, videoverslag en presentaties zijn te bekijken op www.westhoekverbeeldt.be en www.faronet.be.