Faro. Tijdschrift over Cultureel Erfgoed. Jaargang 2

[p. 24]

publieksgeschiedenis | Walter Ysebaert¹
Lokale geschiedenis als cultureelerfgoeddiscipline?
→ Over geschiedschrijving, participatie en historisch bewustzijn

In het kader van de hervorming van het universitair landschap ondergaat ook de opleiding geschiedenis aan de Vlaamse universiteiten enkele belangrijke wijzigingen. Naast het gieten van de opleiding in een BaMa-structuur, wat onder andere heeft geleid tot fundamentele vragen aangaande het karakter van de (eind)verhandelingen op het bachelor3- en het masterniveau, wordt momenteel ook hard gediscussieerd over de invulling en/of oprichting van de (nieuwe) masterprofielen, die mogelijk een interuniversitair en tweejarig karakter zullen krijgen. Erfgoed, al dan niet uitgebreid (of ingeperkt) tot publieksgeschiedenis, lijkt een kanshebber te zijn om, wat de specifieke invulling van de masterprofielen betreft, in één of meerdere universiteiten sterk(er) aan bod te komen. Wat zou betekenen dat academische decisionmakers, in het bijzonder in historische opleidingen, vanuit één welbepaald perspectief aanknopen bij wat op dit moment leeft in de maatschappij, alsook oog hebben voor de mogelijke werkgelegenheid (voor jongeren) die in en door de erfgoedsector wordt gecreëerd.

Over de waarde en de zin van (het) erfgoed(begrip) en over de (maatschappelijke) rol van de erfgoedsector, als onderdeel van de brede cultuursector, werd de afgelopen jaren tussen historici heel wat gedebatteerd en gepubliceerd; de polemiek tussen voor- en tegenstanders werd niet alleen gevoerd in academische tijdschriften of internetblogs, maar haalde, via een aantal opiniestukken, ook de Vlaamse dagbladen.²

Eén aspect dat echter nog niet aan bod is gekomen, betreft de mogelijkheden die worden geboden om via de aandacht voor erfgoed ook de lokale geschiedenis terug als (academisch erkend) onderzoeksdomein naar voor te schuiven, om dit te koppelen aan de groeiende interesse vanwege de brede bevolking voor het verleden, en om wat dit betreft ruimere projecten op te starten waarbij zowel academische historici als amateurgeschiedkundigen participeren. Bovendien biedt deze dubbele koppeling mogelijk één antwoord op de vragen die in de toekomst vanuit de overheid aan het fundamenteel historisch onderzoek zullen worden gesteld.

1 Dr. Walter Ysebaert is als FWO postdoctoraal onderzoeker verbonden aan de VUB, en als wetenschappelijk medewerker aan de ULB. Hij is tevens voorzitter van de lokale cultuurraad in Zwalm - het historisch project dat door deze cultuurraad werd uitgewerkt naar aanleiding van Open Monumentendag 2008-Junior werd door de Vlaamse administratie gehonoreerd als ‘voorbeeldproject’.

2 Cf. in dit verband, naast de polemische opiniestukken van o.a. Bert Demunck, Björn Rzoska, Marc Jacobs, Eric Aerts of Pascal Gielen in De Standaard (DS 21.04.2006, 24.04.2006, 25.04.2006, 12.04.2008) de meer uitgediepte doch kritische behandeling in: Pascal Gielen & Rudi Laermans, Cultureel Goed. Over het (nieuwe) erfgoedregiem. Tielt, Lannoo, 2005, of: Pascal Gielen, De onbereikbare binnenkant van het verleden. Tielt, Lannoo, 2007. Minder polemiserend en meer genuanceerd is Willem Frijhoff, ‘Cultureel erfgoed, cultuurbeleid en culturele dynamiek’, faro | tijdschrift over cultureel erfgoed, 1 (2008) 1, p. 6-13.

Een groeiende interesse bij het grote publiek voor erfgoed en geschiedenis...

De aandacht voor het verleden is in Vlaanderen, net zoals in een aantal andere West-Europese regio's en landen, wijdverbreid, getuige bijvoorbeeld de vele heemkundige, volkskundige en historische kringen en bijhorende publicaties,³ of de historische ‘vieringen’ of re-enactments die overal worden georganiseerd en die, net zoals de Erfgoed- en Open Monumentendagen, soms duizenden geïnteresseerden lokken.⁴ De aandacht voor erfgoed (niet langer exclusief voor monumenten), en de dikwijls entertainende evenementen die hierrond worden opgezet, hebben deze interesse zonder twijfel aangewakkerd. In sommige gevallen zijn academische historici⁵ betrokken bij dergelijke evenementen, bijvoorbeeld door hun participatie aan academische zittingen of door hun medewerking aan specifieke publicaties.⁶ Toch moet worden vastgesteld dat de aandacht van het grote publiek meestal mijlenver afstaat van het academisch onderzoek zoals dit aan universiteiten door historici wordt gevoerd - en omgekeerd, dat academische historici nog steeds een zekere aversie vertonen wat betreft het participeren aan dergelijke evenementen buiten de academische wereld.⁷ Deze ‘kritische’ houding van academici, en de bijhorende reflecties tegenover bijvoorbeeld het erfgoedbegrip, lijkt enerzijds terecht: publieksgerichtheid houdt in zich het gevaar in van oppervlakkigheid, en historische onderwerpen en thema's dreigen als dusdanig onvoldoende kritisch of te onvolledig te worden benaderd, onvoldoende diepgaand te worden gecontextualiseerd en een a-historisch karakter te verkrijgen. Anderzijds stelt zich de vraag of precies deze academici hier geen rol te spelen hebben. Vanuit de vaststelling dat in elk geval het grote publiek geïnteresseerd is in ‘bemiddeld’ erfgoed en/of in lokale geschiedenis, en bereid is een actief participerende rol te spelen, zou kunnen worden geopperd dat academici, vanuit de kennis die ze bezitten, een coachende rol in het uitdenken, opzetten, begeleiden en evalueren van projecten waarin op kritische wijze, en met respect voor de historische methodologie, historische onderwerpen worden bestudeerd, belicht en toegankelijk gemaakt voor een groter publiek.

Projecten waarin een actieve samenwerking met enerzijds lokale geïnteresseerden en anderzijds met dié door de overheid erkende of aangestuurde instellingen (of in een meer recent jargon: ‘instrumenten’ en ‘expertisekernen’) die voldoende kritische massa bezitten om dergelijke projecten te begeleiden, centraal staat. Dergelijke projecten, die in feite een analoge opzet vertonen als de opbouwwerkprojecten in de socio-culturele sector - en met enige verbeelding zelfs als opbouwwerkprojecten kunnen worden gekarakteriseerd (cf. infra)⁸ -

3 Gebaseerd op archiefwerk door tientallen amateur- en geschoolde historici die vooral in hun vrije tijd aan deze publicaties werken - en tegelijkertijd soms waardevolle (digitale) databases opbouwen.

4 Cf. bijvoorbeeld het jaarlijkse Historia Mundi-gebeuren (www.historiamundi.be), of de recente re-enactment/viering rond de Slag van Oudenaarde in 1708, die tienduizenden geïnteresseerden lokte.

5 Heel wat universitair geschoolde historici en cultuurwetenschappers werken reeds in de brede erfgoedsector, of verdiepen zich, naast hun ‘nadere’ professionele bezigheden, in lokaal en heemkundig archiefwerk. De groep van ‘academische historici’ die hier en verder wordt beoogd, zijn diegenen die op professionele én onderzoeksmatige wijze bezig zijn met het verleden, hetzij binnen het hoger/universitair onderwijs, hetzij binnen archief- of andere instellingen.

6 Cf. bijvoorbeeld het academisch colloquium in Sint-Lievens-Houtem n.a.v. de herdenking van de Livinusprocessie in 2007: ‘De processie. Heiligenverering en volksvermaak in middeleeuws Vlaanderen. Livinus en de Sint-Lievensprocessie van Gent naar Sint-Lievens-Houtem’, of het vierdaags (!) Einhard-symposium georganiseerd in Seligenstadt (24-27 September 2008); beide waren gericht op een groot publiek, maar programmeerden academici als sprekers.

7 De toenemende nadruk op het belang van internationale publicaties dreigt deze kloof in de toekomst alleen maar te vergroten; cf. John Becket, ‘Local History, Family History and the VCH: New Directions for the Twenty-First Century’, Marc Fitch Lecture Delivered at the Clore Management Centre, Birkbeck, London, 26 September 2006, www.englandspastforeveryone.org.uk/resources/assets/T/The_Marc_Fitch_Lecture_522.pdf.

8 In dit verband kan worden opgemerkt dat de tendens om opbouwwerkprojecten te organiseren waarbij een historische invalshoek centraal staat, ondertussen lijkt te zijn stilgevallen.

[p. 25]

kunnen leiden tot méér historisch bewustzijn, tot een (symbolisch of narratief) rijkere omgeving en een betere kennis van het verleden, hoofddoelstellingen die door allen worden nagestreefd.

Foto genomen tijdens OpenMonumentendag Junior in Zwalm: dhr. Freddy Coussens geeft een toelichting aan de schoolkinderen over de geschiedenis van het trein- en tramverkeer.
Foto: Johan Vandendriessche

... Met de dreiging van een groter wordende kloof tussen het publiek en de academische wereld

Het brede publiek heeft, wat het verleden betreft, dikwijls een sterke interesse voor de lokale geschiedenis - dewelke kan gaan van de geschiedenis van een instelling, een dorp, een wijk of plaats, over de reconstructie van familiestambomen en -geschiedenissen, tot het oprakelen van vechtpartijen in lokale tavernes, het beschrijven van conflicten en processen, of het weergeven van het doen en laten van plaatselijke pastoors. Dit beantwoordt aan het beeld dat men krijgt wanneer men de artikels van de vele heem- en volkskundige kringen doorbladert. De relatie tussen de auteurs van deze artikels en hun studieobject (en tussen de lezers en het studieobject!), is er vaak één van (emotionele) betrokkenheid. Ze bestuderen ‘hun’ verleden, ‘hun’ familie, ‘hun’ instellingen in de meest ‘nabije’ vorm. Deze publicaties hebben gemeen - en dit is geen kritiek - dat ze weinig problematiserend en kritisch zijn en dat de ruimere context meestal buiten beschouwing blijft - hetgeen een logisch gevolg is van de contextuele wording van dergelijke artikels; lokale amateurhistorici worden bovendien geconfronteerd met het feit dat de bronnen voor hen te moeilijk, onleesbaar, onvindbaar blijken (publicaties waarin bijvoorbeeld middeleeuwse, Latijnse bronnen aan bod komen, zijn beperkt). Dit studieobject, het lokale verleden in al zijn facetten, vormt een gedeeltelijke emanatie van wat erfgoed in essentie vormt, met name dat wat uit het verleden is overgeleverd. Tegelijkertijd is het ook erfgoed als constructie, gedragen door een groep of gemeenschap. Geschiedschrijving is een reconstructie van historische gebeurtenissen op basis van bronnen die (ook als) erfgoed(werk) kunnen worden beschouwd. Amateurhistorici die zich met lokale geschiedenis bezig houden, bestuderen ‘hun’ lokaal erfgoed; de betrokkenheid is groot precies omdat er (meestal) een (emotionele) band aanwezig is tussen het studieobject, de bron, en diegene die bestudeert.

Ook academische historici hebben veel aandacht gehad voor de lokale geschiedenis in/van Vlaanderen; de thema's en invalshoeken die ze hierbij hanteerden, waren dikwijls beïnvloed door internationale tendensen in de historiografie. Kenmerkend voor de studies die hiervan het resultaat vormden, is, logischerwijs, hun wetenschappelijk, en dus moeilijk en complex en niet op een ruim publiek gericht, taalgebruik en opzet. De probleemstelling verwijst vooral naar wetenschappelijke debatten; minder naar maatschappelijke. De geproduceerde kennis blijft aldus grotendeels opgesloten binnen het academische milieu, daar waar er nochtans een publiek bestaat dat geïnteresseerd is in de materie.⁹

Deze situatie lijkt niet echt te verbeteren, integendeel. Hoewel er steeds meer universitair geschoolde historici afstuderen (die zich dikwijls nooit in lokale geschiedenis hebben kunnen verdiepen), lijken de academische kennis en vaardigheden nog steeds niet door te stromen. Bovendien richt de aandacht van academici zich in vergelijking tot vroeger steeds minder op lokale geschiedenis en wordt er minder door dezelfden in ‘lokale’ tijdschriften gepubliceerd - de druk zich exclusief te focussen op ISI-tijdschriften, waarin lokale onderwerpen weinig kans maken (behalve dan wanneer bijvoorbeeld ‘de stad’ als lokaal studieobject fungeert), en de verminderende aandacht voor deze lokale tijdschriften bij academische carrièreopbouw (een vicieuze cirkel), zal hieraan niet vreemd zijn. De kloof tussen academische kennis enerzijds en de kennis bij het grote publiek van het verleden anderzijds wordt hierdoor bestendigd (of zelfs verder vergroot - merk op dat ook andere factoren hier een rol spelen), daar waar precies de laatste speler een nooit eerder geziene interesse voor dit verleden blijkt te hebben.¹⁰

9 De bijzonder waardevolle reeks onder redactie van J. Art & M. Boone et al., Hoe schrijf ik de geschiedenis van mijn gemeente. Gent, Universiteit Gent, 1993-2003, 5 vol., vormt hiervan een voorbeeld: ze veronderstelt toegang tot de bronnen - een moeilijke stap voor diegenen die zich met lokale geschiedenis bezig houden. Ook de ‘betere’ elektronische databanken dreigen exclusief voor een academisch milieu toegankelijk te (zullen) zijn.

10 Cf. de cijfers wat cultuur- (en erfgoed-) participatie betreft in R. Laermans (red.), Cultuurkijker. Cultuurparticipatie in meervoud. Leuven, De Boeck, 2007, 318p. (vooral de pp's 79-265), of voor Nederland: F. Huysmans & J. De Haan, Het bereik van het verleden. Ontwikkelingen in de belangstelling voor cultureel erfgoed. Het culturele draagvlak deel 7. Den Haag, Sociaal en Cultureel Planbureau, 2007, 289p. (online raadpleegbaar). De commerciële markt daarentegen lijkt wel degelijk in te spelen op deze interesse, maar de interesse is dan in de eerste plaats financieel-economisch (en dit is legitiem), niet maatschappelijk, en dit laatste is de focus van bovenstaande bijdrage.

Een voorbeeld uit Groot-Britannië

Deze situatie is gelijkaardig voor andere Europese landen, maar er zijn eveneens verschillen te onderscheiden, en andere tradities hebben zich ontwikkeld. Engeland is wat dit betreft een mooi voorbeeld: verschillende universiteiten bieden reeds jarenlang een masteropleiding local history aan, en meer recent zijn daar masters in erfgoed en publieksgeschiedenis bij-

[p. 26]

gekomen.¹¹ Recent werd daar ook een groots participatief project opgestart, het zogenaamde Englands Past for Everyone, dat ‘erfgoedstudie’ relateert aan lokale geschiedenis, en dat als bedoeling heeft academici en lokale (amateur)historici samen te brengen en te laten samenwerken. Dit project beoogt de publicatie van verschillende paperbacks, het maken van één of meerdere interactieve websites, het ontwikkelen van schoolprojecten, en dergelijke meer.¹² De samenwerking biedt academische historici de mogelijkheid om het kritisch-historisch en problematiserend karakter - indien nodig - te verzekeren, daar waar ze tegelijkertijd zorgen voor methodologische en inhoudelijke begeleiding. De brede basisparticipatie garandeert anderzijds in het voorzien van een massa gegevens waarvan de onderzoekers gebruik kunnen maken, en die ze op eigen houtje niet kunnen verzamelen.

Bijkomend wordt de historische interesse bij de deelnemers aangescherpt en wordt de inhoud van het onderzoek werkelijk opengetrokken naar het grootst mogelijke publiek toe.¹³

Foto van de historische Paardenommegang in de parochie Rozebeke. In juli werd deze Ommegang gekoppeld aan de viering van het 900-jarige bestaan van Rozebeke. Foto: Frans Verlaeckt

11 Waardevolle master- of postgraduate-opleidingen in lokale of regionale geschiedenis vind je o.a. aan de Universiteit van Leicester (School of Historical Studies, MA in English Local History), de Universiteit van Oxford (Department for Continuing Education, MSc in English Local History) of de Universiteit van Lancaster (Department of History, MA in Local and Regional History); opleidingen in publieksgeschiedenis en/of erfgoedmanagement worden reeds aan meerdere Engelse universiteiten aangeboden. Wat de opleiding in lokale Engelse geschiedenis betreft, mag de invloed van prof. William George Hoskins hier zeker niet uit het oog worden verloren.

12 Cf. www.englandspastforeveryone.org.uk/home.

13 Hoewel sterk onderzoeksgericht bezit het Nederlandse NWO-programma Culturele Dynamiek eveneens de potentie om de mogelijkheden van ‘lokale geschiedenis’ binnen de bredere erfgoed-context te integreren en uit te diepen, doch dit zal pas in de komende jaren blijken.

En wat in Vlaanderen: Lokale geschiedschrijving als academisch ondersteund en maatschappelijk geïntegreerd opbouwwerkproject?

De vraag kan worden gesteld of soortgelijke projecten ook in Vlaanderen geen kans moeten krijgen, precies omdat ze de mogelijkheid bieden tot voordelen voor alle deelnemers: de academici, de erfgoedsector, de geïnteresseerden die actief wensen mee te werken, en ten slotte het grote publiek. Samenwerking tussen de erfgoedsector en academici is niet nieuw (en levert mooie resultaten), doch projecten te vergelijken met Englands Past for Everyone zijn onbestaande. De eigen ervaring leert nochtans dat dergelijke projecten, gericht op lokale geschiedenis en met actieve medewerking van de vermelde spelers, verrijkend zijn op alle vlakken en het historisch bewustzijn bij de niet-professionele participanten aanscherpen.¹⁴ Keerzijde van de medaille is wel dat dit een enorme investering vraagt precies van diegenen die begeleiden, met name de erfgoedwerkers en de academici. Proces, opzet en doelstellingen dienen goed te worden uitgetekend, het actief werken (‘onderzoeken’) met niet-professionelen vergt intensieve begeleiding, en regelmatige bijsturing is vereist. Dergelijke projecten zijn als het ware opbouwwerkprojecten, die dan gericht zijn niet zozeer op de verandering van sociale structuren, componenten of mentaliteiten, maar wel op de ontwikkeling van een historisch-kritisch bewustzijn, en op het verruimen van de kennis van het verleden bij het grote publiek.

14 Ondergetekende was betrokken bij het project ‘De grote en de kleine geschiedenis van de Kassel’, en verantwoordelijk voor het opzetten van lokale initiatieven gericht op lokale geschiedenis, maar waarbij één of meerdere academici actief werden betrokken. In de verschillende bijdragen in B. De Nil & B. De Wilde (red.), Het geheugen van een stadswijk. Gent, Masereelfonds, 2008, 79p. worden, naar aanleiding van het project ‘Memory on/off’ en de eraan gerelateerde studiedag, analoge suggesties geformuleerd die verwijzen naar een geïntegreerde projectwerking waarbij bewoners, kunstenaars, academici en beleidsmensen worden betrokken.

Uitsmijter: Hoe het fundamenteel historisch onderzoek te vrijwaren en te verzekeren...

Recent werd, tijdens een colloquium van de Vlaamse Raad voor Wetenschapsbeleid, door prof. Koenraad Debackere (in een overigens boeiende en genuanceerde presentatie) de vraag gesteld of met betrekking tot het fundamenteel (of niet-gericht) onderzoek in Vlaanderen, geen nieuwe criteria voor honorering moeten worden ingevoerd. Meer specifiek werd gesteld dat het criterium ‘relevantie’ de mogelijkheid kon bieden om niet-gericht onderzoek op een waardevoller manier in te bedden in de actuele samenleving.¹⁵ Met name die wetenschappen die zich in het domein der ‘Letteren’ bevinden, zullen zich, indien ‘relevantie’ inderdaad als criterium zou worden gehanteerd, de vraag moeten stellen op welke wijze hun onderzoek inderdaad ‘relevant’ is. Wat de historische wetenschap betreft, is dit niet zo eenvoudig - zeker voor diegenen die het doorgedreven postmodernistisch relativisme aanhangen, lijkt het niet evident om de ‘relevantie’ van hun onderzoek te gaan aantonen... De hierboven beschreven voorzet tot samenwerking tussen de erfgoedsector, de academische historici en het grote publiek lijkt deze vraagstelling zonder probleem te kunnen counteren. Bovendien bieden dergelijke projecten, wanneer historiciteit, kritische methode en complexiteit als centrale aandachtspunten worden gehanteerd, de mogelijkheid om iedereen te overtuigen van de noodzaak van diepgaand fundamenteel wetenschappelijk historisch onderzoek. Wanneer iedereen de complexiteit van het verleden erkent, en de problematiek van het kritisch omgaan met de bronnen en met erfgoed ervaart, zal niemand zich nog de vraag stellen waartoe fundamenteel onderzoek moet leiden.¹⁶

15 K. Debackere, ‘Niet-gericht onderzoek inbedden: relevantie als criterium’, Bouwen aan duurzame welvaart en welzijn in Vlaanderen. VRWB-colloquium, 13 oktober 2008.

16 Ook in dit verband kan worden gewezen op mogelijke parallellen in het reeds vermelde Nederlandse Culturele Dynamiek-programma.