Faro. Tijdschrift over Cultureel Erfgoed. Jaargang 1

[p. 37]

lokaal erfgoedbeleid | Björn Rzoska
FARO en LOCUS
→ Alles onder de O van Overleg, de S van Samenwerking en de E van Erfgoed

Het nieuwe Cultureel-erfgoeddecreet is over de rol van FARO als steunpunt binnen het erfgoedveld duidelijk: een intermediaire organisatie die onder meer de taak heeft om ‘lokale en provinciale besturen en beheerders van cultureel erfgoed te ondersteunen en de ontwikkeling van het cultureel-erfgoedveld te stimuleren.’¹ Daarbij ligt een samenwerking met LOCUS - het nieuwe steunpunt lokaal cultuurbeleid ontstaan uit de fusie van Cultuur Lokaal en VCOB - voor de hand. Immers, in heel wat steden en gemeenten kende het cultuurbeleid de laatste jaren een ‘verbreding’. Intussen behoort cultureel erfgoed tot de kernopdrachten. Is een dergelijke samenwerking nieuw? Absoluut niet. In het verleden bestond ze al. Maar nu de steunpunten ook nog eens onder hetzelfde dak huizen, kan de samenwerking tussen FARO en LOCUS alleen maar sterker worden. Zeker als je de beleidsplannen van beide organisaties naast elkaar legt.

1 Decreet van 23 mei 2008 houdende de ontwikkeling, de organisatie en de subsidiëring van het Vlaams cultureel-erfgoedbeleid, Hoofdstuk I. Het steunpunt voor cultureel erfgoed, Artikel 4.

(Culturele) dynamiek

In 2005 leverde een survey van alle cultuurbeleidsplannen in Vlaanderen heel wat interessante cijfergegevens op. Samengevat kwam het hier op neer: in meer dan 90% van de cultuurbeleidsplannen was er aandacht voor (cultureel) erfgoed; voor een meerderheid van de lokale besturen betekende cultureel erfgoed een transversaal thema waar diverse actoren - zowel professionals als vrijwilligers - samen aan kunnen werken; ook spelers die (cultureel) erfgoed niet als kernopdracht hebben (bijvoorbeeld bibliotheken, theatergezelschappen,...) blijken regelmatig actief op het erfgoedveld.² Deze verbreding van het cultuurbeleid maakt de job van cultuurbeleidscoördinator complexer. Zeker in kleinere gemeenten, waar vaak geen professionele erfgoedspelers actief zijn, is de cubelco naast cultuur- ook erfgoedmanager.³ Aan de andere kant toont deze evolutie aan dat het Decreet Lokaal Cultuurbeleid niet alleen een hele dynamiek op gang bracht, maar ook zorgde voor een meer geïntegreerde visie op lokaal cultuurbeleid: waar in de afgelopen beleidsplanningsperiode al een eerste keer globale cultuurbeleidsplannen zijn opgemaakt (één plan voor bibliotheek, cultuur- of gemeenschapscentrum en algemeen cultuurbeleid), is de verwachting dat deze trend in de toekomst nog verder zal evolueren. Sommige gemeentebesturen maakten zelfs één beleidsplan voor ‘cultuur en vrije tijd’, waarbij ook het beleid op vlak van toerisme mee wordt genomen. Het ziet er dus niet naar uit dat de dynamiek zal stilvallen. Wel integendeel.

De afgelopen jaren raakten heel wat lokale cultuurspelers overtuigd van een gedegen erfgoedbeleid. Dit vanuit verschillende motieven. De achterliggende motor blijkt vaak ‘gemeenschapsvorming’ te zijn. Hoewel cultureel erfgoed ook beladen kan zijn en aanleiding kan geven tot discussie - een mooi voorbeeld in deze is het verdwijnen van het polderdorp Doel en het voorlopig uitblijven van een onderbouwd erfgoedproject rond dit dorp - zetten heel wat cultuurbeleidscoördinatoren erfgoedprojecten op vanuit het verbindende element. Een modelvoorbeeld in deze is het project Schitterend geslepen dat een kleine drie jaar geleden vanuit het cultuurbeleid in Nijlen op de sporen werd gezet. Binnen dit erfgoedproject wordt gewerkt rond de herinneringen aan de vele diamantslijperijen in de regio.⁴ Vanuit het recente verleden van de gemeente bleek de diamantslijperij een belangrijk element in deconstructie van een lokale (culturele) identiteit. Het erfgoedproject speelde daar subtiel op in en documenteerde niet alleen het immaterieel erfgoed, maar startte meteen ook een beschermingsdossier op rond zowat de laatste slijperij in de gemeente. Intussen is slijperij Lieckens als 10.000^e monument in Vlaanderen beschermd en heeft de gemeente het restauratiedossier opgestart.⁵ In de toekomst moet de slijperij uitgroeien tot een bezoekerscentrum rond diamantnijverheid in de Antwerpse Kempen, waarbij het diamantmuseum van Grobbendonk en de slijperij Lieckens worden gekoppeld en ook een link wordt gemaakt met het Provinciaal Diamantmuseum in Antwerpen. Het mag duidelijk zijn dat Schitterend geslepen heel wat tendensen in zich verenigt: lokaal (cultuur)erfgoedbeleid, gemeenschapsvorming, de uitbouw van een erfgoedgemeenschap, intergemeentelijke samenwerking, netwerking professionals-vrijwilligers (de heemkundige kring De Poemp is een actieve partner), aandacht voor roerend, onroerend én immaterieel erfgoed, aanzet voor een intergemeentelijk toeristisch beleid, enzovoort. De spreekwoordelijke kers op de taart - en meteen ook de continuering van het project - was de recente goedkeuring van het regionaal erfgoedconvenant onder de titel Kempens Karakter.⁶ Daarin neemt het diamantproject een prominente plaats in.

2 Zie Björn Rzoska en Sabine Van Cauwenberge, ‘Erfgoed verovert plaats in lokaal cultuurbeleid’, Lokaal, (2005) juni, p. 27-29 en Björn Rzoska, ‘Het erfgoedgehalte in de cultuurbeleidsplannen. Een positief verhaal van “integraal” en “geïntegreerd”’, in: Cultuur en Vrije Tijd. Praktijkboek erfgoed, 4.3/1-12.

3 Joris Voets, wetenschappelijk medewerker bij het ‘Instituut voor de overheid’ (KULeuven), benadrukte deze groeiende complexiteit in zijn lezing ‘Lokaal Cultuurmanagement’ in het kader van de lancering van LOCUS op 5 december 2008.

4 Voor meer informatie over Schitterend geslepen, zie: www.schitterendgeslepen.be.

5 Zie bijvoorbeeld het artikel L. Van Der Linden, ‘Slijperij Lieckens, 10.000ste beschermd monument’, Het Nieuwsblad, 28 november 2008, p. 27.

6 Kempens Karakter is een intergemeentelijk samenwerkingsverband tussen de gemeenten Grobbendonk, Herentals, Herenthout, Lille. Nijlen, Olen en Vorselaar. Zie: www.kempenskarakter.be.

Actieve dienstverlening

Het bovenstaande toont hoe vruchtbaaren evident het is om binnen de context van een lokaal cultuurbeleid ook projecten rond cultureel erfgoed op te zetten. Daarbij kunnen zowel FARO als LOCUS een actieve rol spelen. Immers, het Vlaams Centrum voor Volkscultuur vzw en Culturele Biografie Vlaanderen vzw - de voorlopers van FARO - waren van bij het begin betrokken bij het project in Nijlen. Beide speelden niet enkel een actieve rol in de stuurgroep, maar zetten ook hun diverse expertises in. In het Cultureel-erfgoeddecreet is ‘actieve dienstverlening’ één van de opdrachten van het steunpunt. Een concept dat in deze de lading zeker dekt. In de loop van het project is er voorzien in vorming, advies op maat, procesbegeleiding, lezingen en inhoudelijke inbreng in de opbouw van de diverse onderdelen. Dat gebeurt in tal van projecten en zeker op het vlak van lokale besturen die ambitie

[p. 38]

Schitterend geslepen is een modelproject dat illustreert hoe cultureel erfgoed een sterkte kan zijn in het lokaal cultuurbeleid.
Foto: collectie Schitterend geslepen

hebben om te werken aan een erfgoedconvenant. In het verleden investeerden de steunpunten al heel wat mensen en middelen in het begeleiden van de convenantwerking. Ook in de toekomst voorziet FARO in de inhoudelijke begeleiding van de bestaande convenants en in procesbegeleiding van de nieuwe aanvragen. Om dit laatste te verwezenlijken werden de afgelopen maanden ook medewerkers aangetrokken met een specifiek profiel rond organisatieontwikkeling en Integrale Kwaliteitszorg (IKZ).⁷

Ook LOCUS bedient zich van dergelijke methodieken en in die zin kan er zeker steunpuntoverschrijdend worden gewerkt. Maar er is meer. Zowel in het beleidsplan van FARO als in het beleidsplan van LOCUS is gemeenschapsvorming één van de centrale elementen. Bovendien zijn de 1 euro-middelen waarover de lokale besturen binnen het Decreet Lokaal Cultuurbeleid kunnen beschikken, expliciet gekoppeld aan gemeenschapsvorming. Vanuit deze gegevens verzorgde FARO (en ook de voorgangers VCV en CBV) in het verleden al meermaals op vraag van LOCUS (en voorheen Cultuur Lokaal) vorming omtrent het erfgoedbeleid in Vlaanderen. Maar in de toekomst willen beide steunpunten een stap verder gaan.

7 In januari 2009 zal dr. Gregory Vercauteren onder meer de ambities van FARO op het vlak van lokaal erfgoedbeleid mee helpen verwezenlijken. Intussen is Anita Caals sinds kort aan de slag in het kader van de plannen omtrent organisatieontwikkeling en IKZ. Straks krijgt ze versterking van Jacqueline Van Leeuwen.

Fusie 77

Binnen FARO leefde al langer de idee om iets te doen rond de gemeentefusies uit de jaren 1970. Het verhaal is bekend: in 1977 werd het aantal gemeenten in België in één grote administratieve beweging gereduceerd van bijna 2.400 tot 596. Deze fusie was ingegeven door de belabberde financiële situatie van heel wat lokale overheden. Door deze centralisatie hoopte Brussel de schuldenlast en de personeelsuitgaven van de Belgische gemeenten onder controle te houden. Op het lokale niveau kon de fusie vaak rekenen op zware tegenstand: lokale politici zagen hun mandaat afgeschaft, het dorp verloor macht aan de stad en voorstanders van de ‘culturele eigenheid’ beleefden hoogdagen. Niet toevallig was er in 1976 een landelijke campagne ‘Het jaar van het dorp’. Bovendien ontstonden begin de jaren 1970 heel wat plaatselijke verenigingen, waaronder heemkundige kringen, als reactie op de aangekondigde fusie. Motivatie haalden ze vooral vanuit een veronderstelde bedreiging van de lokale identiteit. Vermoedelijk werkten de fusies als katalysator voor het toenmalige erfgoedveld: onderzoek, publicaties, tentoonstellingen,... floreerden.

Het historisch en lokaal onderzoek naar de fusie staat nog altijd in de kinderschoenen. Fusie 77 (werktitel waaronder het project voorlopig schuilgaat) wil onder meer aan de hand van interviews en lokaal archief-en krantenonderzoek peilen naar de impact van de fusies op het lokale leven.⁸ Daarbij zijn alle actoren op het lokale cultuurveld partners. Cultuurbeleidscoördinatoren kunnen allerlei projecten ontwikkelen met de gemeentefusies als uitgangspunt. Interessant daarbij is het gegeven dat deze episode uit het verleden nog altijd gevoelig ligt en het dus niet eenduidig cultureel erfgoed is, dat enkel gemeenschapsvormend werkt. Er bestaan nog steeds heel wat verschillende visies omtrent de hele operatie. Een verhaal met de nodige weerhaken, wat het vanuit erfgoedstandpunt én ook lokaal cultuurbeleid altijd interessant maakt. Het project draagt alleszins heel wat kansen in zich om de samenwerking tussen FARO en LOCUS de volgende jaren verder uit te bouwen. Een samenwerking die erop is gericht het lokale cultuurveld op het vlak van erfgoedbeleid nog beter te ondersteunen.

Vanuit FARO wensen we bij deze het nieuwe steunpunt LOCUS alvast alle wind in de zeilen toe. Op het vlak van lokaal erfgoedbeleid wil FARO een rol als stuurman graag mee op zich nemen.

8 Momenteel heeft FARO een proefproject opgezet met de vakgroep Nieuwste Geschiedenis van de Universiteit Gent. Binnen de cursus Historische Praktijk II zijn zestien studenten aan het werk aan een seminarieonderzoek onder de titel: ‘Wij waren proefkonijnen!’ Pilootonderzoek naar de impact van de gemeentefusies op het lokaal culturele en politieke leven. De doelstelling van dit project is om zicht te krijgen op het potentieel bronnenmateriaal op lokaal vlak voor verdere projecten rond de gemeentefusies.