Faro. Tijdschrift over Cultureel Erfgoed. Jaargang 1

[p. 33]

erfgoedbemiddeling | Janien Prummel¹
Gidsen in de erfgoedsector
→ Een vak apart

Toerisme Vlaanderen ontwikkelde in 2006 een vernieuwde opleiding tot gids. Deze opleiding voorziet de mogelijkheid voor kandidaat-gidsen om zich te specialiseren tot museumgids. Het Agentschap Kunsten en Erfgoed startte een voortraject op om na te gaan hoe deze specialisatie kan worden aangepakt en ingevuld. Het resultaat lees je in dit artikel.

1 Janien Prummel is consulent cultuurbemiddeling. De redactie van deze tekst was in handen van Inge Van Reeth.

Voortraject specialisatie museumgids

Gidsen in musea werken onder diverse statuten en hebben vaak een uiteenlopende opleiding achter de rug. Museumgidsen hebben een universitaire of hogeschoolopleiding gevolgd zijn opgeleid als toeristische gids of zijn ervaringsdeskundigen. Elk museum bepaalt zelf de kwalificaties en opleidingsvereisten. De meeste musea leiden zelf hun gidsen op. Deze opleiding is in quasi alle gevallen sterk op inhoud gericht, op het verwerven van informatie in functie van het leren kenner van de collectie.

Vooral op het gebied van de methodische opleiding is er eer erg grote variatie. Sommige musea besteden zelf aandacht aan de methodische vorming van hun gidsen en roepen hierbij soms de hulp in van externe docenten. Ook de cursussen en studiedagen georganiseerd door museumconsulenten, de museumvereniging en de steunpunten (vandaag: het eengemaakte erfgoedsteunpunt) vormen een aanvulling. Toch blijft de vraag naar opleiding, scholing en professionalisering van gidsen vaak gehoord.

De specialisatie museumgids in de gidsenopleiding van Toerisme Vlaanderen is (of beter: wordt) een nieuw mogelijk antwoord op deze vraag vanuit de museumsector.

Sinds 2006 organiseert Toerisme Vlaanderen binnen het volwassenenonderwijs een vernieuwde opleiding tot gids en reisleider.² Binnen deze opleiding kan men zich specialiseren: als toeristische gids, reisleider, natuurgids of museumgids. De specialisatie museumgids is voorzien, maar is nog niet uitgewerkt. Toerisme Vlaanderen en de opleidingscentra vroegen de museumsector om de optie museumgids mee vorm te geven. Het Agentschap Kunsten en Erfgoed raapte de handschoen op en formuleerde, in nauwe samenspraak met het museumveld, een eerste antwoord op deze vraag onder de noemer ‘Voortraject specialisatie museumgids’.

Opening kunstencentrum Wiels 2007

In dit voortraject wil men een gemeenschappelijk kwaliteitskader ontwikkelen. Doelstelling is het formuleren van een onderbouwde en gedragen visie op datgene wat een museumgids moet kennen en kunnen. Belangrijke partners in dit overleg zijn FARO. Vlaams steunpunt voor cultureel erfgoed, de provinciale museumconsulenten en verschillende museummedewerkers.

Het inrichten van een specialisatie museumgids binnen de gidsenopleiding van Toerisme Vlaanderen roept een aantal vragen op. Hoe kan de specialisatie museumgids ingepast worden in de bestaande organisatie van de gidsenopleiding? Hoe moet deze specialisatie inhoudelijk worden uitgewerkt (lesinhouden, methodieken, competenties, kennis,...)? Welke gevolgen heeft het inrichten van deze specialisatie voor de musea en de professionalisering van de museumgidsen? Willen musea aan deze opleiding participeren?

Hieronder volgt een beknopt overzicht van een aantal antwoorden op bovenstaande vragen, zoals deze in het eindrapport van het voortraject geformuleerd worden.

2 Toerisme Vlaanderen, Gidsen & reisleiders, 2008, www.toerismevlaanderen.be/showpage.asp?iPageID=35.

[p. 34]

Workshop ‘Verbaal beschrijven voor blinden en slechtzienden’, Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België 2008

Hoe kan de specialisatie museumgids ingepast worden in de bestaande organisatie van de gidsenopleiding?

De vernieuwde gidsenopleiding wordt al aangeboden in verschillende door Toerisme Vlaanderen erkende opleidingscentra voor volwassenenonderwijs. De focus in de opleiding is recent verlegd van een kennisgerichte naar een meer competentiegerichte aanpak.

De opleiding bestaat uit een algemeen basisjaar, gevolgd door een specialisatiejaar waarin gekozen kan worden uit een van de hierboven genoemde opties: toeristische gids, reisleider, natuurgids of museumgids. De opleiding is georganiseerd volgens een modulair systeem. In de basisopleiding (het eerste, algemene jaar) worden vijf modules aangeboden. In totaal gaat het om 240 uur. Naast een brede inhoudelijke scholing ligt de nadruk vooral op (overstijgende) gidsvaardigheden. Het inoefenen van vaardigheden met betrekking tot communicatie, leiderschap en groepsprocessen krijgt hier ruime aandacht. Het specialisatiejaar is onderverdeeld in drie modules en beslaat 200 uur.

De specialisaties toeristische gids en reisleider zijn al uitgewerkt. Deze specialisaties bestaan uit drie modules: ‘specifieke gidsvaardigheden’, ‘bestemming’ en ‘projectbestemming’.

Iedereen met een minimumdiploma secundair onderwijs kan zich aanmelden voor deze opleiding. Het is mogelijk om vrijstellingen voor verschillende modules te krijgen op basis van diploma's of via een EVC³-procedure (credits voor Elders Verworven Competenties).

Het modulaire systeem, de raamstructuur van drie modules, wordt om organisatorische redenen overgenomen voor de specialisatie museumgids. De drie modules voor deze specialisatie worden: veertig uur vaardigheden of methodiek, tachtig uur inhoudelijke kennis en tachtig uur toepassing of praktijk. Binnen dat kader ligt de invulling verder open.

3 EVC: Elders Verworven Competenties.

Wat moet in deze specialisatie aan bod komen?

Op 30 april 2008 vond een denkdag plaats voor museum medewerkers waarin zij debatteerden over competenties, methodieken, inhoudelijke kennis en stages in de specialisatie museumgids. Op het vlak van methodiek werd de voorkeur uitgesproken voor een volwaardige en specifieke module methodiek, op maat van de museumgids. Gezien de museumcontext wezenlijk verschilt van de toeristische context wordt er gepleit voor een specifieke module waarin onder andere een sterkere nadruk ligt op interactieve begeleidingsvaardigheden en actieve werkvormen. In deze module kan er op een dieper niveau verder gewerkt worden rond de gidsvaardigheden, met het oog op de specificiteit van de museumcontext.

De inhoudelijke opleiding van de gids, die aan bod komt in de tweede module, is een erg belangrijk element voor de museumgids. Vraag is echter op welke manier dit ingevuld moet worden binnen de opleiding. Meer generaliserend of museumspecifiek? Regionaal of per discipline (kunst, geschiedenis, toegepaste kunsten, wetenschap,...)?

De keuze voor de inhoudelijke invulling is een moeilijke noot om te kraken. Na een uitvoerige discussie werd besloten om geen nadruk te leggen op de museumspecifieke context, dit blijft de verantwoordelijkheid van de musea. Wel wordt er gefocust op de kennis van museologie. De kennis van het museumveld op micro- en macroniveau zorgt ervoor dat een gids dit brede verhaal kan integreren in zijn rondleiding. Het is niet mogelijk om binnen deze module gidsen op te leiden tot inhoudelijke specialisten. Het is wel mogelijk om de cursisten aan te leren om de veelheid aan informatie die ze te verwerken krijgen, te selecteren, analyseren en verwerken in functie van een rondleiding. Deze algemene kennis en vaardigheden worden dan in casestudies en werkbezoeken getoetst aan de praktijk.

Het kwaliteitskader

Tijdens het voortraject werden een aantal elementen duidelijk: de modulaire aanpak, het omschrijven van competenties en leerinhouden en de voorwaardenscheppende elementen bij de organisatie van de opleiding. Dit mondt uit in een kwaliteitskader. Hierin zet de museumsector een richting uit en biedt een vertrekpunt aan voor verder overleg met Toerisme Vlaanderen en met de opleidingscentra over de uitwerking van de specialisatie museumgids. Een aantal highlights uit dit kwaliteitskader volgen.

[p. 35]

Drie modules: Hoe, wat en toepassen

De specialisatie museumgids werkt naar analogie met de al uitgewerkte specialisaties met drie modules. De modules krijgen echter andere benamingen en accenten, namelijk HOE - methodiek, WAT - context museum en TOEPASSEN - stage.
Doorheen de drie modules ligt de nadruk op een brede blik op het werkveld. Het gidsen in een museum wordt gekaderd binnen het ruimere verhaal van erfgoed en erfgoedbemiddeling. De cursist maakt kennis met de diversiteit van musea en ontdekt alle kanten van hun werking, zoals collectiebeheer, restauratie, onderzoek, tentoonstellingen en publieksbegeleiding. Het contact met de praktijk wordt dus niet enkel tijdens de stage gelegd maar loopt als rode draad door alle modules, door middel van praktijkvoorbeelden, lessen van gastdocenten en werkbezoeken.
In de module HOE kan de aspirant-museumgids zijn methodische begeleidingsvaardigheden verbreden en verdiepen. Rondleiden in de hedendaagse museumcontext is complex en divers. Naast het vertellen van een goed opgebouwd en betekenisvol verhaal moet een museumgids in dialoog kunnen treden met een divers publiek, een (maatschappelijk) debat op gang kunnen brengen of oproepen, multimedia integreren in een rondleiding, enzovoort. De cursist maakt in deze module ook kennis met de brede kijk op de bezoeker. Dit biedt hem meer mogelijkheden om zijn rondleiding af te stemmen op een heterogeen publiek. Om te leren omgaan met deze complexe context wordt er geoefend met een grote waaier aan methodieken.
De module WAT richt zich op de context van het museum op macro- en microniveau. Het concept ‘museum’ heeft nogal wat veranderingen ondergaan in de afgelopen honderd jaar. Wat zijn deze ontwikkelingen en hoe staat het met het ‘museum’ in de 21^e eeuw? We zien een verschuiving naar het begrip erfgoed, waarbinnen naast het materiële (de objecten, de dingen) het immateriële (verhalen, getuigenissen) zijn plaats krijgt. In deze module wordt ingezoomd op deze hedendaagse museale context en de diversiteit van musea op het gebied van hun omgang met de inhoud en het publiek. ‘Dialoog’, ‘confrontatie’, ‘gelaagdheid’, ‘verschillende perspectieven op hetzelfde thema’: allemaal termen die veelvuldig voorkomen in beleidsteksten van musea. Dit heeft uiteraard gevolgen voor de manier waarop een gids fungeert. Het omgaan met de collecties, het vertellen van verhalen in het licht van bovenstaande terminologie staat centraal in deze module. Daarnaast wordt er aandacht besteed aan het verwerven van vaardigheden in het verwerven en verwerken van informatie. Op deze manier wordt de gids voorbereid op snel veranderende opstellingen en tijdelijke tentoonstellingen.
De cursist verdiept zich in deze module ook in één museum (of meerdere musea) als casestudy. Op die manier wordt er vanuit het brede, meer theoretische kader van het concept museum ingezoomd op de context van het museum om te eindigen met de praktijk onder de vorm van casestudies.
In de module TOEPASSEN brengt de cursist zijn opgedane kennis en vaardigheden in de praktijk in een stage. In deze fase wordt gewerkt met het observeren van rondleidingen én het voorbereiden van een rondleiding, deze te geven en daarin alle verworven kennis, vaardigheden en attitudes te verwerken. De keuze van de stageplaatsen zal per regio verschillen en afhangen van het aantal musea dat zich engageert.

De opleiding en de musea: Effecten op het werkveld en samenwerking

De gidsenopleiding is niet gekoppeld aan het statuut en legt geen uniformisering op. Gidsen die deze opleiding met succes volgen, krijgen een erkenning van Toerisme Vlaanderen. Deze erkenning is niet decretaal, wat betekent dat ook niet-erkende gidsen kunnen blijven gidsen. Met andere woorden: de erkenning is enkel een kwaliteitslabel, een ‘goedkeuring’ door Toerisme Vlaanderen. Het met gunstig gevolg afwerken van de opleiding heeft geen gevolgen voor het fiscale en juridische statuut van de gidsen. Musea blijven dus zelf bepalen aan welke opleidingsvereisten hun gidsen moeten voldoen. De opleiding is met andere woorden enkel een uitbreiding van de opleidingskeuzemogelijkheden voor de musea. Het is wél de eerste beroepsopleiding voor museumgidsen. Het zal uiteraard afhangen van de kwaliteit van de opleiding of musea al dan niet afgestudeerden van deze opleiding gaan rekruteren.

Op dit moment kun je de specialisatie museumgids alleen volgen als je je inschrijft in het hele opleidingstraject. Een cursist kan niet zomaar instappen in het tweede jaar en enkel de specialisatie museumgids (of enkele modules daarvan) velgen. De huidige werking van het systeem maakt het instappen voor een gedeelte van het potentiële publiek voor deze specialisatie, onder andere de gidsen die al in een museum werken, niet aantrekkelijk.

Als de specialisatie museumgids of zelfs enkele modules apart gevolgd kunnen worden in de vorm van bijscholing, biedt dat

[p. 36]

Workshop ‘Verbaal beschrijven voor blinden en slechtzienden’, Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België 2008

meer mogelijkheden voor musea en gidsen. Zo kan een museum zijn eigen gidsen bijvoorbeeld één module als bijscholing laten volgen. Op deze mogelijkheid wordt door Toerisme Vlaanderen positief gereageerd, maar het gesprek over de concrete uitwerking moet nog met de opleidingscentra worden gevoerd.

‘Een bezoek aan een museum of tentoonstelling moet een uitnodiging zijn tot verwondering waarmee vanouds alle wijsheid begint.’ Ludo Abicht
‘Het beroep van gids is een beroep met een hoog “leukgehalte”. Als ik gids dan krijg ik voortdurend vragen: dat lijkt me nu een leuk beroep en waar kan ik dat doen en Ieren? En bij mijn andere job vraagt niemand dat!’
Citaat van een gids

De kwaliteit van de specialisatie is sterk afhankelijk van de samenwerking en wisselwerking tussen de opleidingscentra en de musea. Inhoudelijke input, werkbezoeken en stages, gastdocenten aanleveren,... het zijn allemaal aspecten waarbij de musea onmisbare partners zijn. Een bemiddelaar of regiocoördinator - een rol die mogelijk kan worden opgenomen door de provinciale consulenten - die de brug tussen de opleidingcentra en de museumsector legt, speelt hierin een cruciale rol.

Het vervolg

FARO. Vlaams steunpunt voor cultureel erfgoed werkt verder op het voortraject dat door het Agentschap Kunsten en Erfgoed opgestart werd en waarover in het voorgaande artikel wordt gerapporteerd. In het kader van de taak van praktijkontwikkeling en praktijkondersteuning wordt het kwaliteitskader verder uitgewerkt, in nauw overleg met de museumsector.
Het steunpunt streeft ernaar in samenwerking met de provinciale museumconsulenten, experts uit het werkveld, de sector en de opleidingscentra in het voorjaar van 2009 een ‘leerplan’ te ontwikkelen voor de specialisatie museumgids. FARO probeert het mogelijk te maken dat in September 2009 de specialisatie in (één of meerdere) opleidingscentra kan worden aangeboden. Janien Prummel wordt in de eerste helft van 2009 door FARO tijdelijk halftijds als projectmedewerkster aangetrokken om dit zo efficiënt mogelijk te realiseren. Verder zal het steunpunt ook een reflectietraject opstarten om na te gaan of het wenselijk, nuttig en mogelijk is een breder of verder gedifferentieerd traject voor een opleiding tot (cultureel) erfgoedbemiddelaar te ontwikkelen.
Van januari tot juni 2009 kun je voor verdere inlichtingen en suggesties Janien Prummel bereiken bij FARO op [e-mail] en via 02 213 10 60.
[MJ & BS]