Faro. Tijdschrift over Cultureel Erfgoed. Jaargang 1

[p. 53]

eetcultuur | Fien Danniau & Sophie Serraris
Culinaire ontvoogding
→ De gezinstafel onder druk?

Onze eetcultuur staat niet stil: de toegankelijkheid van voedsel en het spectrum aan eetstijlen zijn nog nooit zo groot geweest. De laatste vijftig jaar kwam onze westerse eetcultuur bovendien in een stroomversnelling. Nieuwe trends zorgen voor nieuwe uitdagingen en dat veruitwendigt zich onder andere in de bezorgdheid van ouders over de culinaire opvoeding van hun kinderen. Soms lijkt het wel of kinderen enkel friet en hamburger willen voor de televisie. Om de bezorgdheid van ouders over het eetpatroon van hun kinderen te begrijpen, bekijken we nader hoe onze eetgewoonten en de plaats van kinderen aan de gezinstafel in de loop der jaren zijn veranderd.

Socio-culinaire evoluties

De geschiedenis van de gezinsmaaltijd hangt sterk samen met de dagelijkse arbeidsverdeling en financiële middelen. Wat er op je bord kwam, en vooral wannéér, waren tot de Tweede Wereldoorlog permanente zorgen. Toegang tot voedsel was geen vanzelfsprekendheid: schaarste en honger loerden om de hoek. Dit gold althans voor het gros van de samenleving: de elite kon zich altijd al allerlei excessen veroorloven.¹

De constante angst voor schaarste maakte dat mensen voedsel vooral vanuit lichamelijk oogpunt benaderden, als een noodzaak om de maag te vullen en te overleven. Variatie, evenwicht en smaak van voedsel waren van ondergeschikt belang. Moeders waakten erover hun kinderen zo calorierijk mogelijk te eten te geven: hoe meer calorieën kinderen immers opnamen in periodes van overvloed, hoe groter hun kans om periodes van schaarste, dan wel ziekte te overleven.

Na 1960 deden er zich vier belangrijke ontwikkelingen voor in onze omgang met en visie op eten. In de eerste plaats maakte de derde agrarische revolutie voorgoed een einde aan de voedselschaarste in de westerse wereld. Na decennia van dreigende tekorten en hongerwinters maakte het Westen in de tweede helft van de 20^e eeuw kennis met de spreekwoordelijke melkplassen, boterbergen en graanoverschotten. De psychologische impact van deze voedseloverschotten kort na twee wereldoorlogen kan moeilijk worden overschat: het veranderde ons idee over voedsel, eten en voeden (noteer de subtiele betekenisverschillen) fundamenteel.

Een tweede belangrijke ontwikkeling hangt samen met de toenemende mondialisering: in de jaren 1950 en '60 maakten we stilaan kennis met de diversiteit in eten en de tafelgewoontes van andere continenten. In België werd deze internationalisering van ons voedselbeeld symbolisch ingezet op Expo '58: de verschillende nationale paviljoenen op de wereldtentoonstelling beschikten vaak over een restaurant dat uit eigen nationale keuken serveerde. De internationalisering van het voedselaanbod bereikte ons niet enkel via televisie, marketeers

Titelplaat Jean-Jacques Rousseau, Emile, ou de l'éducation (1762)

1 Eric Vanhaute, ‘Gezin, bevolking en arbeid’, in: Marc Depaepe e.a., Paradoxen van de pedagogisering. Handboek pedagogische historiografie. Leuven, Acco, 2005, p. 239-266 (p. 239-241).

[p. 54]

Foto: Delphine Lebon. © de Week van de Smaak

Foto: Bart Van Der Moeren. © de Week van de Smaak

en wereldtentoonstellingen. Buitenlandse reizen werden betaalbaar en ook de aanwezigheid van (nieuwe) allochtone gemeenschappen was betekenisvol: onder andere de Italiaanse, Spaanse, Chinese, Turkse en Marokkaanse keuken verwierven zo een plaats in ons straatbeeld en in onze kookboeken.

Ten derde onderscheiden we het buitenshuis eten als een naoorlogse culinaire eettrend. De verworven welvaart zorgde ervoor dat eten op verplaatsing voor veel meer rangen en standen bereikbaar werd en ook het aantal eetgelegenheden nam toe.² Onder buitenshuis eten verstaan we zowel ‘op restaurant gaan’, als eten afhalen in - bijvoorbeeld - de ‘McDrive’. Het verschijnsel fastfood, overgewaaid uit de Verenigde Staten, had in de jaren 1960 en '70 nog lang niet de negatieve connotatie die het vandaag heeft. De Amerikanen bleven immers nog een hele tijd na de Tweede Wereldoorlog de onaantastbare helden uit het land van melk en honing.

Ten slotte veranderde de maaltijd fundamenteel door een andere gezinssamenstelling en een toenemende individualisering. Vooral in het laatste kwart van de 20^e eeuw zien we een zeer grote verscheidenheid in arbeids-, inkomens- en samenlevingsvormen. Het traditionele ‘paargezin’ met een vader die buitenshuis werkt, en een moeder die thuisblijft, verloor meer en meer terrein en binnen een levensloop werden verschillende samenwoningstypes gecombineerd. Ook de positie van het kind in het gezin en in de maatschappij veranderde fundamenteel.

Filosoof Jean-Jacques Rousseau verbond in de 17^e eeuw als eerste het kind-zijn met een eigen natuur en belevingswereld.³ Sinds deze ‘ontdekking’ van ‘het kind’ werden kinderen in toenemende mate gecontroleerd, onderwezen, verzorgd en gesentimentaliseerd. Vanaf de jaren 1970, na mei 1968, werden kinderen ook actieve partners binnen de opvoeding en het samenwonen.⁴ Na de herkenning van het kind door Rousseau, werd het ook érkend. Kinderen zijn rechthebbenden geworden: ze hebben recht op liefde, gezondheidszorg, scholing, ontspanning, informatie, privacy, vereniging, gezondheid én op vrije meningsuiting.⁵ Gevolg is dat kinderen ook meer en meer inspraak krijgen in wat er op tafel komt. Verder betekende een nieuwe gezinssamenstelling de doorbraak voor gemaksvoedsel. Meerdere kleine huishoudens en vrouwen die buitenhuis werken in plaats van in de keuken te staan, betekenen een gat in de markt voor kant-en-klare producten. De magnetron maakt volledige maaltijden in een paar minuten tafelklaar en verschaft de verschillende gezinsleden de mogelijkheid zelf hun eetmoment te kiezen in hun hectische dagen.

2 Jozien Jobse-Van Putten, Eenvoudig maar voedzaam. Cultuurgeschiedenis van de dagelijkse maaltijd in Nederland. Nijmegen, SUN, 1995, p. 506-520, p. 508.

3 Vanhaute, ‘Gezin, bevolking en arbeid’, p. 260-262. Vanhaute waarschuwt ons voor het hanteren van het kostwinnersmodel: ‘Zoals elk model is het kostwinnersgezin ook een mythe omdat het zowel een wervend als verhullend karakter heeft. Het is een verhullende mythe omdat via een verenging van de definitie van de arbeidsmarkt vele arbeidstaken van de vrouw aan het officiële, statistische oog worden onttrokken. Het is ook een “wervende mythe” omdat het model wel degelijk gebruikt is als een ideologisch breekijzer om een bepaald seksemodel in maatschappij en huishouden door te drukken.’ Vanhaute, p. 265.

4 Bruno Vanobbergen, ‘Over pedagogisering en commercialisering’, in: Depaepe, Paradoxen van de pedagogisering, p. 333-358 (p. 342-344); Hans Van Crombrugge, ‘Jean-Jacques Rousseau (1712-1778). Het onmogelijke huwelijk van gezin en opvoeding’, in: Depaepe, Paradoxen van de pedagogisering, p. 213-238 (p. 214-215).

5 Het Verdrag inzake de rechten van het kind werd op 20 november 1989, na meer dan tien jaar onderhandelen, vastgelegd door de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties. 191 landen ratificeerden het verdrag. Alleen Somalië en de Verenigde Staten hebben (nog) geen handtekeningen gezet. Meer info vind je op www.un.org en www.kinderrechten.nl.

De gezinstafel onder druk?

Het begrip ‘gezinstafel’ dekt twee ladingen: we interpreteren het als de ‘maaltijd’ of wat op ons bord komt en als een moment dat de familie samen aan tafel zit. In onze westerse samenleving komt het sociaal gedifferentieerde karakter dat de maaltijd in het verleden had, vandaag de dag minder tot uitdrukking. Voor veel mensen, of toch voor degenen die het zich

[p. 55]

Foto: Bart Van Der Moeren. © de Week van de Smaak

kunnen permitteren, is eten deel geworden van de ontspanningscultuur. Op enkele decennia tijd kregen de maaltijd en het tafelen nieuwe betekenissen. Functies als genot en amusement zijn daarbij niet meer weg te denken. De mogelijkheden van voedsel en bijhorende manieren van tafelen lijken onbegrensd: gezond, biologisch, exotisch, ecologisch, extravagant, lokaal, langzaam, ... De indeling in eetstijlen houdt verband met ieders levensstijl of de keuze voor een bepaalde levensstijl op een bepaald moment. In onze geïndividualiseerde maatschappij kiest eenieder een eigen instelling tegenover eten en drinken. We combineren naar hartelust verschillende eetstijlen, al dan niet onder invloed van de laatste modetrends. Eten heeft, net als kledij, een onderscheidende functie gekregen. Nieuwe food habits en trendy eetlocaties blijven een efficiënte methode om je te onderscheiden van anderen. Eettrends als de moleculaire keuken en nieuwe vormen van food design volgen elkaar in sneltempo op. Als gevolg kenmerkt pluriformiteit onze eetcultuur.⁶

Ook kinderen en jongeren proeven van het culinaire aanbod. Ze zijn zich bewust van gezondheid, eetstijlen, hun omgeving en hun identiteit en maken navenante keuzes. Ouders en marketeers proberen eten en het bereiden van eten krampachtig fun te houden. Ook voor kinderen moet eten immers gelijk staan aan ontspanning. Illustratief is de boom van allerhande kookboekjes en -rubrieken speciaal voor kinderen sinds het einde van de jaren 1970.

De pluriformiteit van onze eetcultuur en de overvloed aan keuzemogelijkheden roepen zowel voor kinderen, jongeren als volwassenen nieuwe vragen op. Hoe maak je de juiste keuzes? Waar vind je juiste informatie? Wat en wie geloof je of wil je geloven? Waar vind je het evenwicht tussen wat lekker, gezond én leuk is?

Een interessant fenomeen terzake zijn de onheilsberichten over onze gezondheid en de voedselketen die regelmatig de media halen. Denk aan nieuwsberichten over de voedselveiligheid, humaninterestprogramma's waarbij kinderen en volwassenen proberen af te vallen (of juist opnieuw bij te komen), films als Supersize me, (kook)boeken met gezondheidstips tot en met de talloze reclames voor producten om slank en fit te blijven, de cholesterol te verlagen en de darmflora te optimaliseren. Berichten op voedselgebied waar de 21^e-eeuwse mens zijn ogen niet voor kan sluiten. Aan elk van deze berichten is een (semi-)wetenschappelijke uitleg verbonden waarbij er geschermd wordt met grafieken, studies, theorieën en best practices. De diverse en vaak tegenstrijdige berichtgeving maakt mensen onzeker over wat er nu werkelijk op het bord ligt en zou moeten komen, en waar betrouwbare informatie te verkrijgen is.

Naast de pluriformiteit van ons eetgedrag en de onzekerheid over het voedsel dat op de tafel komt, onderscheiden we een derde belangrijke trend met betrekking tot wat rond de tafel gebeurt: het tijdsgebrek. De agenda van kinderen en volwassenen

6 Jobse-Van Putten, p. 508, 519-520.

[p. 56]

Foto: Bart Van Der Moeren. © de Week van de Smaak

lijkt overladen met werk, school, hobby's, filerijden, televisie en pc en dat heeft een impact op wanneer, waar en met wie we aan tafel eten. Het is een dagelijks gepuzzel om met het gezin aan tafel te zitten en niet zelden worden porties opgewarmd in de magnetron en opgegeten voor de televisie of boven een krant. Eten verwordt zo opnieuw een fysiek noodzakelijk tussendoortje.

In een reactie op het gevoel dat het gezinstafelen hen ontglipt, zien we meer en meer dat mensen teruggrijpen naar hun culinaire roots, naar de keuken van ‘ons moeder’. Bemerk bijvoorbeeld hoe populair kookboeken zijn als Jamie Olivers The Essential Family Cookbook en De keuken van ons moeder van Tony Le Duc. Marketeers spelen gretig in op deze familiale zoektocht: de Franse, Italiaanse en Marokkaanse keuken worden voorgesteld als huiselijk, familiaal, rustbrengend en basic. Die huiselijkheid uit zich niet enkel in gerechten die lang op het vuur moeten staan op een druilerige zondagochtend, maar ook in de illustraties van rijkelijk met mensen en eten gevulde tafels.

Of is het teruggrijpen naar de traditionele, al dan niet Vlaamse, familiekeuken een deel van het proces van volwassen worden? Krijgen mensen op een bepaald moment in ieder geval opnieuw interesse in de kookstijl van hun kindertijd/ouders en in huiselijkheid? Hoe dan ook houden we graag vast aan het culinair erfgoed, dat zich onder andere manifesteert in producten, recepten, verhalen, bereidingswijzen, ... We willen dat erfgoed koesteren en overdragen op onze kinderen, zodat ook zij betekenis kunnen geven aan eten en tafelen.

Tafel-educatie

Uiteindelijk overstijgen koken en eten de spelvorm, de mode of de fysieke opname van voedsel. Eten, als zelfstandig naamwoord én als werkwoord, betekent ook samen-zijn, socialisatie, traditie, geschiedenis, herinnering en culturele overdracht. Sociale relaties worden in stand gehouden door samen te eten en te drinken, we leren wat wel en niet mag in gezelschap. Aan de eettafel worden al generaties lang waarden en normen doorgegeven.⁷ Voornoemde associaties verklaren voor een groot deel de bezorgdheid van ouders over de culinaire opvoeding en het eetpatroon van hun kinderen: die beperkt zich niet tot wát kinderen eten, maar ook hoe, wanneer en met wie.

Een veelheid aan eetstijlen betekent gelukkig ook een rijkdom aan ervaringen. De enige manier om kinderen en jongeren te wapenen tegen smaakvervlakking en modeverschijnselen is om hen op hun eigen tempo te laten kennismaken met verschillende eetstijlen en eetculturen. Dat gebeurt in de eerste plaats aan de gezinstafel, maar ook op school en buitenshuis op restaurant. Het is daarom niet enkel de verantwoordelijkheid van ouders, maar ook van opvoeders, restauranthouders en iedereen die beroepshalve bezig is met eten, om kinderen te begeleiden op hun culinaire ontdekkingstocht. Het is onze

7 Audrey Eertmans, Waarom kinderen geen spruitjes lusten en volwassenen niet zonder koffie kunnen. Antwerpen, Standaard Uitgeverij, 2008, p. 69-73, 89-91.

[p. 57]

taak hen te wijzen op smaken, producten, ambachten, recepten, verhalen en gewoontes waar ze in het dagelijkse leven misschien niet onmiddellijk mee in contact komen. Het is niet nodig dat kinderen zich alles eigen maken, wel dat ze met een gezonde dosis verwondering en kritische zin leren open staan voor allerlei culinaire prikkels.

EETiKET

EETiKET is een initiatief van Vlaams minister van Cultuur Bert Anciaux in samenwerking met FARO. Vlaams steunpunt voor cultureel erfgoed vzw en de Week van de Smaak in Vlaanderen. EETiKET wil kinderen prikkelen om op culinaire ontdekkingstocht te gaan. Smaak, sociale vaardigheden, historisch en cultureel bewustzijn staan daarbij centraal.
EETiKET wordt gedragen door drie pijlers: de thuisomgeving, de school en het restaurant werken samen en vullen elkaar aan om EETiKET tot een (meerlagig) succes te maken.

40 EETiKET-restaurants

Het ervaren en beleven van een restaurantbezoek krijgt grote nadruk binnen EETiKET. Op een leuke en originele manier worden kinderen warm gemaakt voor (uit) eten (gaan), zo maken zij kennis met eetcultuur en tafelmanieren. Een kindvriendelijk onthaal, kindvriendelijkheid in de gerechten of de infrastructuur: elk restaurant legt zijn accenten, maar de centrale boodschap is dat kinderen er welkom zijn. Kinderen die op restaurant gaan, ontvangen een kleurrijk, interactief boekje⁸ over eetkunst en -cultuur, leuke onderleggers, een warm welkom en een gezond menu dat de traditionele ‘kip met appelmoes’ overstijgt. EETiKET maakt zo het restaurantbezoek voor families met kinderen tot een prettige en leerzame ervaring.
Veertig restaurants in Vlaanderen engageren zich duidelijk voor kindvriendelijkheid en voldoen aan de criteria inzake kindvriendelijkheid die het EETiKET-team opstelde. EETiKET begeleidt deze veertig EETiKET-restaurants intensief in hun kindvriendelijke werking en ontwikkeling. Bij de selectie van de restaurants is gezorgd voor een evenwichtige mix tussen eenvoudige restaurants met brasseriekeuken en echte gastronomische restaurants, tussen restaurants met een kindvriendelijke infrastructuur (speeltuin, dierenpark, speelhoek) en restaurants die speciale aandacht hebben voor kinderen in hun manier van koken of bedienen. Ze laten zien hoe EETiKET voor verschillende restaurants kan werken.
Meer weten? www.eetiket.be

8 In samenwerking met ABC - ART BASICS for CHILDREN - maakte EETiKET dit speelse en artistieke boekje over eetkunst- en cultuur, uit eten gaan en samen eten thuis.