Faro. Tijdschrift over Cultureel Erfgoed. Jaargang 1

[p. 15]

Artibus Patriae
→ Commentaar door Jan Van der Stock¹

Jan Van der Stock

De biotoop van het ‘roerend erfgoed’ is de laatste decennia niet meer alleen voorbehouden voor academische en museale cenakels. En dat is, op het eerste gezicht, een redelijk nieuw fenomeen. Maar is dat wel zo? Al in Psalm 16, toegeschreven aan koning David zelf, zingt de psalmist: ‘O heer..., Gij handhaaft mijn erfgoed voor mij... Hoe bekoort mij mijn erfdeel.’ Ik zal niet de geschiedenis vertellen van de historische evolutie van het erfgoedconcept. Hoewel dat een boeiend verhaal zou opleveren, want de historie van de omgang met het erfgoed onthult veel over de plaats waar mensen zichzelf gesitueerd zien in de wereld en in de geschiedenis.

Laat ik me beperken tot de vaststelling dat het roerend erfgoed in de cultuurpolitiek van de jonge Belgische natie, in de loop van de 19^e eeuw, een centrale rol speelde. De oprichting in de jaren '30 en '40 van de 19^e eeuw, van de Koninklijke Bibliotheek als hoeder van het uiterst fragiele perkamenten en papieren patrimonium, en van de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten in Brussel zijn daar goede voorbeelden van. Handenvol geld werden er door de overheid besteed, enorme fortuinen, fabelachtige bedragen zijn neergeteld voor het verwerven van allerhande topstukken. Daarnaast deden soms visionaire en vooral steenrijke amateurs en kunstliefhebbers veel meer dan hun spreekwoordelijke duit in het zakje. In Antwerpen bijvoorbeeld had de Maatschappij ter volledigmaking van het Antwerpsch Museum met de bevlogen zinspreuk ‘Artibus Patriae’ als voornaamste doelstelling om via het gericht verwerven van topstukken van oude Antwerpse meesters, het vooropgezette concept van de Antwerpse Schildersschool te realiseren. Verscheidene aankopen werden echter duidelijk ingegeven door tijdsgebonden intuïties en vele van de kunstwerken waarvoor dán werd gevochten, hebben vandaag al lang niet meer de kunsthistorische waarde van toen. Het blijven uiteraard stille en uiterst waardevolle getuigen van een steeds evoluerende omgang met het verleden. Het waren vooral (om een heel lang verhaal heel kort te maken) wijs kennerschap en voorzichtig overleg, en op de eerste plaats een uiterste discretie, gekruid met een grote portie al dan niet romantisch patriottisme en de nodige dosis geluk, die mee aan de basis lagen van de grootste Belgische, Vlaamse en lokale openbare collecties.

De nationale cultuurpolitiek voorzag niet alleen in het verwerven van roerend patrimonium. Naar het model van buitenlandse voorbeelden werkend - uiteraard - met toenmalige organisatieconcepten en volledig gekaderd in het ongebreidelde optimisme van het naoorlogse België werd er ook gestreefd naar een institutionele verankering van de bescherming van het nationaal kunst- en oudheidkundig bezit. In 1948 werd in Brussel het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium opgericht, één van onze befaamde federale wetenschappelijke instellingen, waar de verzamelde expertise en een gecoördineerde actie tot een betere studie en bescherming van het erfgoed moesten leiden. En hoewel op de werking van verscheidene federale instellingen veel gegronde kritiek kan worden gegeven, moeten we vaststellen dat België vanaf het midden van de vorige eeuw in principe met de nodige werkinstrumenten uitgerust was om een modern, evenwichtig en bedachtzaam roerend-erfgoedbeleid te realiseren. De Belgische instellingen genoten en genieten nog steeds een internationale faam. Maar met de overheveling van de culturele materies naar de Gemeenschappen bleven de federale wetenschappelijke instellingen onthoofd achter, of beter: ‘ontlichaamd’. Momenteel overleven ze als een soort anachronistische getuigen van een ver verleden en wachten ze af tot de Belgische Gemeenschap eindelijk oplossingen vindt voor de pijnlijke en vaak beschamende situatie. Totnogtoe echter is het structurele contact van de federale instellingen met de Gemeenschappen op zijn zachtst gezegd, zwaar verstoord. En dit is meteen één van de cruciale problemen van het erfgoedbeleid van de Vlaamse Gemeenschap en van het topstukkenbeleid in het bijzonder: de rampzalige vervreemding van onze eigen instellingen.

Richten we de blik nu even naar het Topstukkendecreet zoals dat op 15 januari 2003 door het Vlaamse Parlement werd goedgekeurd. Op het eerste gezicht is dit uiteraard een lovenswaardig initiatief, want voor Vlaanderen is het roerend cultureel

1 Jan Van der Stock is hoogleraar aan de K.U. Leuven. Hij doceert er Middeleeuwse kunst, Grafische Kunsten, Iconografie, Iconologie en Algemene Inleiding tot de Kunst. Hij is directeur van Illuminare - Studiecentrum voor miniatuurkunst (K.U. Leuven) en titularis van de Van der Weyden Leerstoel - Paul & Dora Janssen. Momenteel is hij ook curator en voorzitter van het organisatiecomité van de tentoonstelling Rogier van der Weyden 1400-1464 - De Passie van de Meester (M-Museum van Leuven, 2009). Hij organiseerde internationale tentoonstellingen in Wenen (1991), Brussel (1991), Sint-Petersburg (1996), Firenze (1996), Antwerpen (1993 en 1997), en Leuven (2002). Hij publiceerde daarnaast verscheidene monografieën en artikels over de geschiedenis van de grafische kunsten in de Zuidelijke Nederlanden (15^e-16^eeeuw).

[p. 16]

patrimonium zonder enige twijfel een uiterst belangrijke grondstof. Het heeft in haar totaliteit niet alleen een grote cultuurhistorische en wetenschappelijke waarde, maar ook een toeristische en dus commerciële. Dat de Vlaamse Gemeenschap structurele maatregelen neemt om die niet onuitputtelijke grondstof te beschermen en er voorzichtig mee om te springen, is dan ook vanzelfsprekend. De vraag is of de maatregelen die werden uitgewerkt, wel de meest doeltreffende zijn. Tegen het zogenaamde Topstukkendecreet zijn immers nogal wat bezwaren te opperen, die ik jaren geleden al meer dan eens heb geformuleerd. Mijn reserves blijven grotendeels geldig, maar vandaag, na enkele jaren looptijd, nuanceer ik ze met graagte.

De kritiek situeert zich op verschillende vlakken. Op de eerste plaats zijn er enkele cultuurwetenschappelijke argumenten. Er wordt een beperkte lijst opgesteld van de zeldzame en onmisbare kunstwerken in Vlaanderen waarop het Topstukkendecreet van toepassing zal zijn. Dat veronderstelt dat men een dergelijke lijst kán opstellen. En daar ben ik helemaal niet van overtuigd, wel integendeel. Nog steeds niet. Bovendien situeert het echte probleem van het erfgoed zich absoluut niet op het topstukkenniveau, maar op het niveau van de dagdagelijkse omgang met het kunstpatrimonium. Op het niveau van de structurele inbedding van de totaliteit van het roerend erfgoed, of beter: het gemis aan een inbedding.

Keren we even terug naar de ‘Lijst’. Op die lijst staan kunstwerken die in principe verkoopbaar zijn. Dus geen werken die reeds door andere wettelijke bepalingen beschermd zijn en het grondgebied niet mogen verlaten, en die daardoor voorwerp zijn van conservatieprogramma's. Het decreet stipuleert dat privé-eigenaars en -bewaarplaatsen van beschermde voorwerpen geheim zullen worden gehouden. Toch moet de ‘Lijst’ in het Staatsblad worden gepubliceerd. De geheimhouding is dus uiteraard niet vol te houden. Veronderstel dat het Oud Archief van de Antwerpse Sint-Lucasgilde op de lijst zal staan (en dat zal zeker zo zijn, het staat er ondertussen misschien al op), dan weet elke eerstejaarsstudent Kunstgeschiedenis dat dit archief in de kluis ligt van de Koninklijke Academie voor Schone Kunsten van Antwerpen en (privé-)eigendom is van de Hogeschool Antwerpen. Mijn ander voorbeeld (dat ik jaren geleden voortdurend aanhaalde) is ondertussen door de feiten ingehaald: het zogenaamde Gruuthuse-handschrift (waarin het beroemdste Nederlandse middeleeuwse vers staat opgetekend: ‘Egidius, waer bestu bleven?’) bevond zich, zoals elke beginnende Germanist wist, in een Vlaamse privé-collectie. ‘Volgens de laatste geruchten’, (zei ik toen), ‘zit het op dit moment echter al lang veilig en wel in een kluis in Parijs. En zoals u weet, is Parijs de hoofdstad van Frankrijk en ligt Frankrijk niet in Vlaanderen.’ Ondertussen is het manuscript aangekocht door de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag. (Een goede zaak denk ik, want Den Haag heeft het handschrift integraal op het net gezet en Den Haag is, laten we eerlijk zijn, vlak bij de deur). In tegenstelling tot onroerend goed is roerend erfgoed meestal klein en gemakkelijk en zeer snel te transporteren. Laten we ons daar vooral geen illusies over maken.

In het decreet wordt verder gestipuleerd dat de Vlaamse Gemeenschap een exportvergunning voor een stuk op de lijst kan weigeren, maar dat de overheid dan wel een redelijk tegenbod moet doen en het stuk aan marktwaarde verwerven. Het concept ‘marktwaarde’ is eigenlijk een heel moeilijk begrip; het is een beetje te vergelijken met de dagprijs van verse vis. De marktwaarde (bijvoorbeeld bij verzekering van een kunstvoorwerp voor een tentoonstelling) wordt immers bepaald door de prijzen van recente veilingen van gelijkaardige stukken. Dus: de prijs die geboden wordt, is de huidige marktwaarde. Die politiek kan (naar ik vrees: nog steeds) leiden tot een regelrecht fiasco. Op de eerste plaats, maar dit even terzijde, zal de prijs toenemen, precies omdat een stuk op de lijst staat. Zo wérkt de kunstmarkt nu eenmaal. Tenzij we dus een fonds kunnen samenstellen dat nog maar in de buurt komt van de onuitputtelijke financiële middelen van laten we zeggen, het Getty Museum of van de sjeik van Katar, is onze lijst niet meer dan een handig boodschappenlijstje voor de internationale kunsthandel. Eigenlijk zeggen we met ons lijstje: in principe zijn deze stukken te koop. Dames en heren, doe een bod. Uiteraard zal de Vlaamse Gemeenschap dit bedrag niet kunnen ophoesten en binnen een redelijke termijn zal de uitvoervergunning toch worden afgeleverd. Op de keper beschouwd kan de lijst met de topstukken dus een reëel gevaar inhouden voor de bescherming van het erfgoed.

Besluit

Mijn besluit luidt als volgt: op dit ogenblik beschikt Vlaanderen niét over een internationaal erkend instrument dat op een wetenschappelijk verantwoorde wijze het erfgoedbeleid kan sturen. Daarnaast is er geen economische biotoop die het voor eigenaars interessant maakt stukken aan de Vlaamse Gemeenschap af te staan. Zo is er nog steeds geen wettelijke erfenisregeling waarbij aan de Gemeenschap erfenisrechten kunnen worden betaald in de vorm van kunstwerken. Die wetenschappelijke en economische structuren, en dat is een essentieel element van mijn stelling, zijn echter wél aanwezig in de landen waar het topstukkenbeleid van de Vlaamse Gemeenschap aan wordt getoetst. Om het in voetbaltermen te zeggen: we proberen internationaal te spelen, maar onze jeugdwerking staat nog niet op punt. En dan spreek ik nog niet over de notie ‘nationale trots’, die bijvoorbeeld in Frankrijk en zeker in Engeland en de Verenigde Staten een essentiële drijfveer is om erfgoed aan musea te schenken.

Gezien het primordiale belang voor Vlaanderen van de totaliteit van het erfgoed, dat vaak nog wordt bewaard op de plek

[p. 17]

waarvoor het is gemaakt, ware het bovendien beter om een veel strenger werkinstrument te hanteren dan een tijdsgebonden en min of meer willekeurig opgestelde restrictieve ‘Lijst’. Over Jan Van Eyck zal geen onenigheid bestaan tussen de kunsthistorici, maar wel over Cornelis Schut bijvoorbeeld. (‘Cornelis wie, zeg je?’). We kunnen aan de ‘Lijst’ zien welke collegae in de commissies zaten.

Het is naar mijn oordeel niet alleen essentieel dat het beleid erop is gericht een wetenschappelijke, economische en museale biotoop te creëren waarin kunstwerken (en de eigenaars) zich thuis voelen. Het is zeker zo belangrijk dat in principe élk kunstwerk dat publiek toegankelijk is of het zou kunnen worden, in aanmerking moet kunnen komen voor aankoop of conservatie- en restauratiesubsidies. Over de precieze modaliteiten moet telkens aan de hand van enkele richtinggevende criteria het debat worden gevoerd. Een netwerk van specialisten moet hierbij als rechter optreden.

Hoewel een groot gedeelte van mijn bezwaren overeind blijft, wil ik toch graag nuanceren over de concrete werking van het Topstukkendecreet vandaag. Het proactief topstukkenbeleid waarbij de Vlaamse minister van Cultuur ernaar streeft om belangrijk erfgoed aan te kopen, dat voldoet aan de inhoudelijke criteria voor opname in de topstukkenlijst, maar om diverse redenen niet rechtstreeks in de lijst kan worden opgenomen, is een goede zaak en verdient alle steun. Ook de regeling-Sleutelwerken is een werkbaar beleidsinstrument gebleken. Meerdere cruciale werken werden via deze weg voor de Vlaamse Gemeenschap verworven, flexibel inspelend op het aanbod, maar vertrekkend vanuit reële hiaten in de verzamelingen. Bij een verdere staatshervorming zal echter vooral de EEG-richtlijn betreffende ‘de teruggave van cultuurgoederen die op onrechtmatige wijze buiten het grondgebied van de lidstaat zijn gebracht’, een richtlijn die sinds 28 oktober 1996 is omgezet in een gelijknamige Belgische wettekst, een steeds prominentere rol gaan spelen. Er zijn in de Brusselse federale collecties immers nogal wat werken die manifest geen eigendom zijn van België...

Wordt dus vervolgd...