Faro. Tijdschrift over Cultureel Erfgoed. Jaargang 1
(2008)– [tijdschrift] Faro. Tijdschrift over Cultureel Erfgoed–
Auteursrechtelijk beschermd
[pagina 56]
| |||||
Nooit genoeg | tapis plein
| |||||
Verzamelen‘Verzamelen is het bijeenbrengen van objecten op basis van een door persoonlijke voorkeur bepaald thema’, luidt de woordenboekdefinitie. ‘Uit liefhebberij’, voegt van Dale er nog aan toe. De grenzen van wat verzamelen is, zijn moeilijk te bepalen. Sommige mensen hebben vijftig paar schoenen, maar noemen zichzelf geen verzamelaar. Anderen bezitten drie Afrikaanse beelden en bevinden zich wel degelijk midden in het verzamelmilieu. Is kwantiteit een criterium voor een verzameling? Waarschijnlijk niet. Een verzamelaar moet altijd ergens beginnen. Bovendien kiezen veel verzamelaars voor de moeilijke weg. Ze specialiseren zich in een kleine niche van hun verzamelthema, wat de aangroei trager maakt en de hoeveelheid beperkt. Denk bijvoorbeeld aan postzegelverzamelaars die exclusief op zoek gaan naar exemplaren met afbeeldingen van dieren. Verder bestaan er grote verschillen tussen verzamelobjecten wat de beschikbaarheid, de prijs en de afmetingen betreft. Het spreekt voor zich dat je van munten, postkaarten of kroonkurken sneller meer stuks verzamelt dan van antieke meubels of Volkswagen minibusjes.
Is gelijkenis een voorwaarde voor een verzameling? Monomanie is een woord dat soms in verband met verzamelaars wordt gebruikt. Verzamelaars zouden bijna obsessief alles van hetzelfde willen hebben. In vele gevallen is dit onjuist: de sport bestaat er net in om binnen eenzelfde thema of van één soort zoveel mogelijk, soms miniem verschillende, exemplaren te vinden. Net dát maakt het interessant. Het feit dat tal van verzamelaars meer dan één verzameling in huis hebben, illustreert verder dat ze ook een bredere interesse hebben en het onderweg soms niet kunnen laten iets anders fraais mee te nemen. Wat misschien wel per definitie eigen is aan verzamelen, is het eeuwige onvoltooide. Het zorgt ervoor dat je eindeloos kunt zoeken naar het ontbrekende stuk en dat je collectie dus nooit af kan zijn. Zou dat de ‘essentie’ van het verzamelen zijn? De eeuwige queeste, die steeds moeilijker wordt naarmate je collectie aangroeit? De spanning die zich bij elke zoektocht opnieuw opbouwt en de euforie die gepaard gaat met de ultieme vondst? | |||||
Is het eigen aan alle mensen en alle tijden?Je kunt je afvragen of verzamelen iets ‘typisch’ menselijk is? En is het dan iets ‘universeels’ dat in alle culturen en werelddelen voorkomt? Het antwoord lijkt allesbehalve eenduidig en blijkt totnogtoe amper voer voor wetenschappelijk onderzoek te zijn geweest. Als je er zelf even over nadenkt, kom je wel gauw tot de conclusie dat verzamelen een uitgesproken westers feno- | |||||
[pagina 57]
| |||||
Foto: Jelle Vermeersch. © tapis plein
| |||||
[pagina 58]
| |||||
Foto: Jelle Vermeersch. © tapis plein
meen is. Of misschien ligt het antwoord van de vraag vooral bij wat je onder verzamelen verstaat?
Wanneer we het verzamelfenomeen vanuit een vergelijkend cultuurperspectief belichten, komt het er in elk geval als een sterk westers gekleurd verschijnsel uit.Ga naar eind1 Een eerste antropologisch-historische maar natuurlijk bovenal praktische bedenking daarbij heeft te maken met de levenswijze van mensen. Een nomadische levenswijze leent zich immers niet meteen tot het aanleggen van een verzameling zoals wij ons die voorstellen, namelijk als iets wat veel ruimte inneemt en weinig functioneel is.
Daarnaast houdt het uiteraard ook verband met een zekere welstand. Een verzameling refereert immers veelal in meer of mindere mate aan ‘bezit’ en bijgevolg dus aan financiële middelen en mogelijkheden. In die zin heeft een verzameling de status van luxeproduct en wordt ze al snel onbereikbaar voor mensen die zich enkel het levensnoodzakelijke kunnen permitteren.
Bovenal is het ‘objectgerichte’ eigen aan het westerse leren en denken. Het vloeit voort uit een monotheïstisch gekleurde geschiedenis, waar een uniek goddelijk standpunt sinds mensenheugenis ‘van bovenaf’ de dingen overschouwt. Wij willen als kleine mens ook zelf die complexe wereld kunnen overschouwen, begrijpen en plaatsen in een context. Het ordenen van de dingen ligt zo mee aan de basis van onze verzameldrang. Wij ‘beschouwen’ de dingen en houden van die dingen. Dat brengt ons ook bij het thema van onze bewaarzucht. Hoe ouder iets is, hoe waardevoller. Want hoe ouder iets is, des te dichter bij de waarheid, de oorsprong, lijken we te denken. We verbinden authenticiteit graag met ouderdom. Alles moet dan ook zoveel mogelijk bewaard blijven, want wat oud is, is waarde-vol en daardoor erfgoed.
In contrast hiermee hechten niet-westerse culturen vaak weinig of geen belang aan het materiële en des te meer aan het immateriële. Rituelen en handelingen bezitten erveel meer waarde(n), waarbinnen de objecten als gebruiksvoorwerpen hun plaats hebben en dus vervangbaar zijn. Zoals een verzamelaar in de westerse zin van het woord aan prestige wint door een kwantiteit aan dure objecten op te bouwen, zo kan de betekenis van het woord prestige in andere culturen meer in het bezit van kennis liggen. Je zou er in die zin kennis als verzamelgoed kunnen beschouwen. Kennis kan immers ook geruild worden en wordt waardevoller naargelang je er meer van hebt of naarmate je kennis bezit die een ander niet heeft.
Een tegenargument dat het verzamelen in andere culturen wel zou aantonen, zou kunnen zijn dat er over de hele wereld grote cultuurhistorische collecties en musea bestaan. Daarbij dringt zich wel de vraag op in hoeverre de westerse opvattingen via wereldfora zoals bijvoorbeeld UNESCO, waar ze in het verleden toch vaak de bovenhand haalden, het ontstaan van die musea en de neiging tot bewaren elders hebben beïnvloed.
Alles bij elkaar genomen durven we niet te stellen dat verzamelen, zoals wij het vandaag ervaren en begrijpen, ‘eigen’ is aan alle mensen. Maar ook binnen onze cultuur en opvattingen is het verzamelfenomeen niet van alle tijden. Het verzamelen maakte doorheen de geschiedenis heel wat veranderingen door. | |||||
[pagina 59]
| |||||
Het profiel van de verzamelaarHoewel dat niet wetenschappelijk aangetoond is en hoogstwaarschijnlijk ook afhangt van het type verzameling, lijkt het er sterk op dat verzamelen meer voorkomt bij mannen dan bij vrouwen. Dit kwam alvast sterk naar voren uit de steekproefGa naar eind2 die wij opzetten en uit de uitgebreide gesprekken met vijftig verzamelaars in Vlaanderen die daarop volgden. Historisch onderzoek zegt dat evenveel vrouwen als mannen verzamelden, maar dat vrouwen vaak kozen voor gebruiksvoorwerpen, wat niet als een échte collectie werd beschouwd.Ga naar eind3 Voor onze eigen tijd hebben we er echter voorlopig het raden naar, welke factoren er mogelijk voor zorgen dat meer mannen dan vrouwen zouden verzamelen. Misschien is het een kwestie van tijd. Of misschien komen mannen liever dan vrouwen met hun verzameling naar buiten. Wat we wel kunnen concluderen is het feit dat vrouwen nog steeds kiezen voor verzamelobjecten uit de huis-, tuin- en keukensfeer of ook voor kleinere en eerder decoratieve verzamelobjecten. Mannen kiezen dan weer vaker voor een historisch of volkskundig onderwerp. Ze gaan niet enkel op zoek naar de voorwerpen en documenten die binnen dit thema passen, maar vergaren ook informatie die ze grondig bestuderen en verwerken. 
Foto: Jelle Vermeersch. © tapis plein
Wat veel, om niet te zeggen de meeste, verzamelaars met elkaar gemeen hebben, is een of andere vorm van nostalgie: naar hun kindertijd bijvoorbeeld of naar vroeger in het algemeen. Naast nostalgie als symptoom van de verzamelmicrobe is ook de neiging tot fetisjisme of dingenliefde, kortom de neiging om ‘vanalles’ te sparen en simpelweg moeite hebben met weggooien, een teken aan de wand. Het intens kunnen bezig zijn met iets en de gretigheid om iets van nabij te onderzoeken en te kennen, zijn eigenschappen die ook een rol spelen in de verzamelaarsaanleg. Het jachtinstinct en het vinden van genot in urenlang zoeken en uiteindelijk vinden, is misschien nog wel de belangrijkste voorwaarde om het verzamelgen in je te dragen. Het ‘verzamel-gen’ is trouwens een veelgebruikt woord, maar of het verzamelen effectief erfelijk is, kunnen we niet met stelligheid beweren. Vaak hebben verzamelaars wel ouders-verzamelaars. Of hadden ze ouders die vanalles spaarden, maar vaak ook helemaal niet. Wat wel zeker lijkt, is dat het verzamelonderwerp steeds uniek en heel persoonlijk is. Slechts weinig kinderen zetten de verzameling van hun ouders voort.
Ook de psychologie en de psychoanalyse nemen het verzamelfenomeen graag onder de loep. Deze wetenschappen zoeken de verklaring voor de karaktertrekken van de verzamelaarsgeest, zoals we die hierboven vaststelden, ergens tussen passie en drift. Ze leggen een verzameling uit als bezitsdrang en noemen het soms zelfs een verslaving. De verzamelzucht zou volgens bepaalde theorieën dan voortkomen uit een onbewust zoeken naar compensatie voor het verloren gegane eerste liefdesobject, de moeder. | |||||
Verzamelen: de spelregelsSpeuren en zoekenAls detectives, gewapend met zaklamp en kennersblik, trekken verzamelaars op vroege ochtenden langs rommelmarktkramen. Je moet vroeg zijn om nog een vondst of een koopje te doen. Vroeger kon je er voor een prikje een fantastisch stuk op de kop tikken, vandaag worden ook op de rommelmarkt de prijzen de hoogte in gedreven. Heel af en toe kun je het in de kringloopwinkel nog meemaken: een bijzonder stuk dat belachelijk laag staat geprijsd. Je kunt er echter evengoed het omgekeerde ervaren ... Naast rommelmarkten en kringloopwinkels zijn er de gespecialiseerde ruilbeurzen, die zich meestal op een specifiek verzamelobject concentreren. Het echte ruilen is er echter eerder uitzondering dan regel geworden. Andere verzamelaars vinden hun gading op veilingen of bij antiquairs, die ook heel goed de waarde en de wet van vraag en aanbod op de verzamelmarkt beheersen. Binnen het verzamelnetwerk zijn antiquairs en opkopers vaak belangrijke spilfiguren in de zoektocht, en soms ook in de concurrentiestrijd, van en tussen verzamelaars. Ze weten wie wat zoekt en maken daar gebruik van, zoals verzamelaars ook vaak weten waar ze terecht kunnen en wie ze mee kunnen laten uitkijken. Persoonlijke contacten zijn belangrijke kanalen om verzamelstukken te pakken te krijgen. Hoe meer mensen weten dat je iets verzamelt, hoe groter de kans dat er op een dag iemand voor de deur staat met iets waar jij blij mee bent en waar zij graag van af zijn. Ook onderling handelen en ruilen verzamelaars met elkaar, al of niet verenigd in heuse verzamelclubs of ruilclubs, waar ze niet enkel objecten, maar ook informatie, tips en kennis uitwisselen. Het blijkt daarnaast voor verzamelaars ook aangenaam om af en toe middenin het verzamelaarsmilieu te vertoeven, waar iedereen met hetzelfde virus besmet is en je passie geen | |||||
[pagina 60]
| |||||
verdere toelichting behoeft. Een recente nieuwe bron voor verzamelaars is het internet. Via één scherm is de hele wereld voor je toegankelijk. Op de virtuele markt van de verkoopsites is er heel wat te koop. Je hoeft er de deur niet voor uit en je kunt wanneer en hoelang je maar wilt op zoek gaan naar dat ultieme stuk, dat desnoods van het andere eind van de wereld komt. Bovendien ligt er een schat aan informatie voor het grijpen op het wereldwijde web. Op fora of op je eigen website kun je informatie delen, gelijkgestemde zielen leren kennen en misschien wel op die manier nieuwe vondsten doen. WIST JE DAT... Er vandaag zelfs digitale verzamelingen bestaan? Muziek is de meest voor de hand liggende digitale collectie. Er bestaan echter ook virtuele werelden waarbinnen je online verzamelobjecten verwerft. Ook de virtuele kaartspelen, zoals Magic: The Gathering, bestaan uit ontastbare kaarten, die je duur betaalt en die je kunt verzamelen en ruilen. Alle (r)evoluties kennen echter hun prijs. Via het internet ligt de wereld niet enkel aan jouw voeten, maar evengoed aan die van je collega-verzamelaars. Dat maakt dat de prijzen vaak veel hoger liggen dan op eender welke rommelmarkt, waar nooit zoveel verzamelaars tegelijk op één object azen. Nog een nadeel van het internet is het feit dat je eerst betaalt en dan bang afwacht in welke staat het object bij je aankomt. Je kunt het nooit op voorhand bekijken, betasten of besnuffelen. Het vervalsen van verzamelitems is sowieso al een geniepige valstrik waar zelfs een ervaren verzamelaar nog durft in te lopen. Het is vaak dan ook onmogelijk om de authenticiteit op basis van een fotootje te kunnen inschatten.
Verzamelen is hoe dan ook aan de wet van vraag en aanbod gebonden. Neem bijvoorbeeld een postzegel die in 1996 voor meer dan 1,5 miljoen euro werd verkocht. Waarom? Hij is uniek. Toen het zegeltje in 1855 in Zweden werd gedrukt, gebruikten ze per ongeluk de verkeerde inkt, zodat de zegel geel was in plaats van groen. Het kleinood is dus wereldwijd gegeerd bij postzegelverzamelaars, die allemaal ervan dromen om dit uitzonderlijke stuk in eigen bezit te hebben.
Het onderwerp van een verzameling kan ook wel eens een hype worden. Voor de verzamelaar betekent dit brute pech of net groot geluk. Het goed wordt immers duurder en wint aan waarde bij verkoop, maar het wordt tegelijkertijd ook schaarser. In het ergste geval kun je niets nieuws meer vinden en moet je noodgedwongen stoppen: de nachtmerrie van elke verzamelaar ... 
Foto: Jelle Vermeersch. © tapis plein
De waarde van gelijk welk verzamelitem is echter altijd onschatbaar. Voor de verzamelaar bezit elk stuk zijn eigen verhaal en daarnaast geschiedkundige, esthetische, volkskundige of emotionele waarde, die het minstens even duur maakt als de verkoopswaarde alleen. | |||||
Memoriseren en inventariserenHoeveel stukken een collectie ook telt of hoe wanordelijk een verzameling ook lijkt, de eigenaar zelf verliest er zelden zijn weg in. Beschikken verzamelaars over een uitmuntend geheugen dat de hele verzameling in hun hoofd inventariseert? Het zou kunnen, maar het is veel waarschijnlijker dat ze gebruikmaken van een of ander handig registratiesysteem. Steekkaarten, schriften, dia's, foto's, catalogi en meer en meer ook digitale databanken helpen de verzamelaar om de vindplaats, aankoopdatum, aankoopprijs en allerhande informatie over het object te onthouden. De objecten zelf worden naargelang hun grootte en soort zorgvuldig opgeborgen of uitgestald. Uit gesprekken met verzamelaars blijkt dat ook het verzamelenthousiasme van huisgenoten hierin een belangrijke rol speelt. | |||||
Verzamelen: de verzamelaar voorbij?De vraag die veel verzamelaars vroeg of laat bezig houdt, is waar hun collectie zal terechtkomen eens ze er zelf niet meer zijn. Hun ideale eindbestemming luidt vaak ‘de kinderen’. Nog vaker echter hoor je meteen daarna de verzuchting dat die helaas weinig interesse tonen in vaders of moeders collectie. En eigenlijk is het misschien ook niet zo vreemd dat kinderen de passie van hun ouders niet onvoorwaardelijk overnemen. De passie van het verzamelen is immers persoonlijk. De spanning, de unieke verhalen en de herinneringen bij elk item waarmee de collectie groeide, kunnen niet worden doorgegeven. Ze hangen vast aan de verzamelaar en niet aan de verzameling zelf. Dat maakt het begrijpelijk dat erfgenamen de verzameling van een ouder vaak wel respecteren en waarderen, maar er toch niet echt ‘voeling’ mee hebben. In het geval van dure collecties wordt de verzameling nogal eens verkocht, liefst stuk voor stuk geveild, wat het meeste opbrengt.
In tweede instantie koesteren vele verzamelaars de droom dat hun collectie naar een museum gaat, of in een eigen museum resulteert. Er wordt bij de musea nogal eens naar mogelijkheden hieromtrent gepolst, maar het antwoord is doorgaans aarzelend tot negatief. Musea hebben weinig ruimte en budget. Bovendien zijn vaak slechts enkele stukken uit een privéverzameling voor hen interessant en belandt de rest dan, al dan niet tijdelijk, in het depot. Er zijn natuurlijk ook verzamelaars voor wie het niet uitmaakt waar hun collectie zal terechtkomen. Een tussenoplossing, en volgens sommigen de beste, is dat de verzameling terug bij andere verzamelaars terechtkomt. Dit is geen garantie dat de col- | |||||
[pagina 61]
| |||||
lectie samenblijft, maar het zou wel kunnen betekenen dat de verzameling nieuw leven ingeblazen wordt. De passie wordt verder gezet en misschien wordt er wel een heel nieuw verhaal mee opgebouwd. | |||||
Verzamelen: erfgoed?Één ding is zeker: het fenomeen verzamelen is alomtegenwoordig in ons dagelijkse leven en maakt daarmee stevig deel uit van onze volkscultuur. Het verzamelen van grote hoeveelheden objecten lijkt in ieder geval een westers fenomeen te zijn. De keuze van de objecten die we verzamelen en de ordening van alle delen die onze verzamelingen tellen, vertellen ons over onze tijd, over onze kijk op de wereld en over onszelf. Elke verzamelaar zou zijn of haar collectie het liefst van al bewaren voor de verre toekomst, als bedachtzaam gekozen sporen uit het verleden en heden. En er valt wellicht meer uit te leren dan we nu kunnen inschatten. Erfgoed? In de kiem dan toch. Tapis plein vzw is een projecthuis dat erfgoed op een actuele manier dichter bij het publiek brengt. Sinds 2007 is de vzw erkend als landelijke organisatie voor volkscultuur met steun van de Vlaamse Overheid en als culturele vereniging door de stad Brugge. | |||||
Expo * nooit genoeg van verzamelen ...! familie-expo over verzamelen en verzamelaarsNeen, hier stellen geen verzamelaars hun verzameling tentoon! Neen, hier zie je geen objecten uitgestald, schitterend op een rijtje ... NOOIT GENOEG is een grote doos. Een kijkdoos. Je krijgt er een antwoord op duizend-en-één verzamelvragen en ontdekt er wat verzamelen is. Maar er is meer. Je kunt die grote doos binnenstappen. Samen met journaliste Annick Lesage reconstrueren we de gebeurtenissen rond de verdwijning van Briek. Spits de oren en stap mee in mysteries van lang geleden. Het gebeurde in de tijd dat kinderen zingend als engeltjes en gehuld in lange witte jurkjes meeliepen in de dorpsprocessie. Het gebeurde in de tijd dat Nonkel Bob en Tante Terry nog de harten van de kinderen stalen. Het was in die jaren dat kleine Briek ontdekt werd en als kindsterretje voor Vlaanderen in zwart-wit te kijk werd gezet. Leef mee met deze vreemde verdwijning en misschien ontdek je aan het einde van dit avontuur wel wat er echt met Briek is gebeurd. NOOIT GENOEG is in 2008 nog te zien in:
| |||||
Nooit genoegVijftig fascinerende privécollecties en vijftig intrigerende portretten van de mens achter de verzameling in één boek. Vier auteurs gaan vanuit verschillende disciplines op zoek naar een verklaring voor de verzamelwoede. Jelle Vermeersch (www.jellevermeersch.be) trok met de camera op pad om de vijftig verzamelaars in hun eigen omgeving met hun verzameling te portretteren. Deze ontmoetingen resulteerden in een fotografisch portret dat balanceert tussen een documentaire blik en een artistieke verbeelding. Voor gepassioneerde verzamelaars of voor nieuwsgierige kijkers ... Nooit Genoeg, over verzamelen en verzamelaars is vanaf april te verkrijgen in de boekhandel. | |||||
BriekOp 17 februari 1962 verdwijnt het kindsterretje Alberiek - BRIEK - Vierstraete. Na een korte maar succesvolle muzikale carrière, gastoptredens in tal van televisieshows, een eigen tekenfilmreeks en merchandisinglijn stopt plots de band. Bevoegde instanties tasten in het duister. Verdriet en verwijten scheuren de familie Vierstraete uiteen. Vertrouwensman Roger Crombeen en de directie van de toenmalige BRT zwijgen in alle talen. Het publiek ziet, leeft mee en vergeet. En een nieuw talent neemt de vrijgekomen plaats in. Briek is niet meer. Tapis plein vzw, vormgever Pieter Gaudesaboos en journaliste Annick Lesage gaan op zoek naar de waarheid. Vanaf september 2008 in je boekhandel. Surf alvast naar http://VRIENDENVANBRIEK.blogspot.com! |