Faro. Tijdschrift over Cultureel Erfgoed. Jaargang 1

[p. 50]

talig erfgoed | Rob Belemans
Bedreigde talen als casus voor immaterieel-erfgoedbeleid
→ Naar aanleiding van het Internationale Jaar van de Talen 2008
In memoriam Toon Weijnen (1909-2008)

‘Toen de Heer neerdaalde om de stad en de toren die de mensen bouwden, te zien, zei Hij: “Nu zijn ze één volk en spreken zij allen dezelfde taal. Wat zij nu doen is nog maar een begin; later zal geen enkel plan van hen meer te stuiten zijn. Laten Wij neerdalen en verwarring brengen in hun taal, zodat de een niet meer verstaat wat de ander zegt.” En de Heer dreef hen vandaar naar alle kanten de hele aardbodem over, en er kwam een einde aan de bouw van de stad. Daarom noemt men die stad Babel, want de Heer heeft daar verwarring gebracht in de taal van alle mensen, en hen vandaar over de hele aardbodem verspreid.’ (Genesis 11:5-9, Willibrordvertaling 1995)

21 februari was ook dit jaar de Internationale Dag van de Moedertaal. In november 1999 besloot de UNESCO om voortaan op deze datum bijzondere aandacht te vragen voor de talige diversiteit in de wereld. Aangezien de voorspellingen inzake het behoud van de linguïstische diversiteit allesbehalve rooskleurig zijn, was de Moedertaaldag 2008 meteen ook het startschot voor een heel International Year of Languages.

E pluribus unum?

Omdat er geen sluitende definitie bestaat over de grens tussen een zelfstandige taal en taalvariëteiten, schommelen de schattingen over het aantal talen in de wereld tegenwoordig tussen 4.000 en 10.000. De stijging van die schattingen hield de voorbije decennia overigens gelijke tred met de toenemende aandacht voor taalvariatie en met de steeds intensievere zoektochten in allerlei afgelegen regio's naar de laatste tot dan onbekende talen. Een belangrijke gangmaker in deze ontwikkeling is het in 1934 in Arkansas opgerichte Summer Institute of Linguistics (SIL International), dat sindsdien om de vier jaar een gezaghebbende catalogus van de talen ter wereld uitgeeft: de Ethnologue: Languages of the world. In 1934 waren er zo'n 1.000 talen bekend. In de online raadpleegbare recentste editie uit 2005 (cf. www.sil.org/ethnologue) beschrijft de Ethnologue 6.912 natuurlijke talen die vandaag nog ergens ter wereld gesproken worden.¹ Slechts 4% daarvan situeert zich in Europa en het Midden-Oosten, terwijl Azië (32%) en Afrika (30%) de werelddelen zijn met het meeste aantal talen. Acht landen zijn echte kampioenen van de talige diversiteit: Papoea Nieuw-Guinea, Indonesië, Nigeria, India, Mexico, Kameroen, Australië en Brazilië. Samen herbergen ze op hun grondgebied meer dan de helft van alle talen ter wereld.

1 In de Ethnologue worden artificiële talen zoals gebarentalen niet meegeteld. In zijn programma's tot behoud van de taaldiversiteit neemt UNESCO de gebarentalen echter wel uitdrukkelijk mee.

[p. 51]

→ grote kaart bij het begin van het artikel: Bedreigde talen in Europa volgens de AWLD met zoom op België. Bemerk ook de ‘opvallende’ ligging van de Europese hoofdstad

→ grote foto bij het begin van het artikel: De Atlas of the World's Languages in Danger of Disappearing (2^e editie 2001)

[p. 52]

Einde januari 2008 haalde het overlijden van de 89-jarige Marie Smith Jones in Alaska wereldwijd het nieuws omdat zij de laatste spreekster van de Eyak-taal was. Het is één voorbeeld uit de stroom aan berichten over uitstervende talen die met de regelmaat van een klok wereldkundig gemaakt worden. Sinds het einde van de jaren 1980 hebben taalwetenschappers naast aandacht voor de talige diversiteit ook meer oog gekregen voor taalverlies en wordt ons dus regelmatig opnieuw ingeprent dat het niet alleen met de biologische maar ook met de linguïstische diversiteit op aarde stijl bergaf gaat. Meer dan de helft van de bijna 7.000 talen in de wereld heeft te kampen met een gestage daling van het aantal sprekers. De minst rooskleurige voorspellingen gaan ervan uit dat aan het einde van de 21^e eeuw 50 tot 90% van de huidige taaldiversiteit verdwenen zal zijn.² We lijken in hst-tempo op weg naar de ene universele taal van de geglobaliseerde wereld. De taalverwarring waarmee de God van het Oude Testament de mensheid over de aardbol deed uitzwermen, lijkt stilaan overwonnen. En de nieuwe eenwording van de wereldbevolking als homo economicus gaat gepaard met een herhaling van dezelfde oude symboliek. Het kan geen toeval zijn dat na de Eiffeltoren (1889) met zijn kloeke 300 meter hoogte alle volgende recordhouders van de titel ‘hoogste toren ter wereld’ een commerciële functie hebben.³ De diepere drijfveer achter globale taaleenheid is economisch van aard.

2 De meest pessimistische inschatting maakte Michael Kraus, ‘The world's languages in crisis’, Language, 68 (1992) 1, p. 1-42.

3 Sinds 1929 stond dit record achtereenvolgens op naam van de Chrysler Building (New York - 319m), de Empire State Building (idem - 373m), het World Trade Center (idem - 417m), de Sears Tower (Chicago - 443m), de Petronas Twin Towers (Kuala Lumpur - 452m), de Taipei 101 (Taipei - 509m) en sinds 27 december 2007 de Burj Dubai (Dubai - actuele hoogte 604,9m; hoogte bij voltooiing vermoedelijk 818m - cf. www.burjdubai.com).

(Re)tour à Babel

Het is in zekere zin dan ook verbazend dat we ons zorgen maken over dit wereldwijde proces van grote talen die kleinere talen opeten en daardoor nog groter worden. Vanuit het darwinistische vooruitgangsdenken is dit immers een zeer natuurlijke gang van zaken. Alleen via deze survival of the fittest kon de mens zelf tot ontwikkeling komen en de dominante species op aarde worden. Als we talen als levende organismen bekijken, dan lijkt het logisch dat ook zij aan die eerste natuurwet onderhevig zijn. Uiteraard weten we inmiddels dat een minimaal gehalte aan gediversifieerd genetisch materiaal even noodzakelijk is om een soort in leven te houden. Maar vergeleken bij de amper 5% genetische verschillen tussen de homo sapiens sapiens en zijn meest verwante mensapensoort, lijkt de talige weelde van bijna 7.000 verschillende taalsystemen een toch wel heel grote diversiteitsmarge. Waarom hebben we dan toch die angst voor het uitdoven van kleine taaltjes ten gunste van de grotere? Daar zijn minstens twee redenen voor aan te wijzen.

Vooreerst geldt met betrekking tot de talige diversiteit dat schijn ook hier bedriegt. 96% van de talen die vandaag nog bestaan, wordt gesproken door in totaal slechts 4% van de wereldbevolking. Het in stand houden van de taaldiversiteit is dus afhankelijk van de bereidheid en de mogelijkheid daartoe bij een nagenoeg verwaarloosbare minderheid van de wereldbevolking.⁴ Meer dan 3.000 talen moeten het elk stellen met een sprekersaantal van minder dan 5.000 mensen.

het campagnebeeld voor het Internationale Jaar van de Talen met de slogan in vijf niet-bedreigde wereldtalen

Slechts 250 talen worden wereldwijd door meer dan een miljoen mensen gesproken.

De top drie wordt gevormd door het Mandarijn Chinees (885 miljoen sprekers), het Spaans (332 miljoen) en het Engels (322 miljoen). Het Frans staat op een dertiende plaats met 72 miljoen sprekers wereldwijd. Het Nederlands deelt een achtenveertigste plaats met het Yoruba (Nigeria), beide met ca. 20 miljoen sprekers. Wat onze officiële taal betreft, lijkt Vlaanderen dus voorlopig buiten de gevarenzone te blijven. Al zou men vanuit een taalpuristisch en streng normatief standpunt ook de vraag kunnen stellen hoeveel inwoners van Vlaanderen en Nederland zich anno 2008 nog van het genormeerde Standaardnederlands (kunnen) bedienen, zoals Hare Majesteit (Beatrix, uiteraard), Sonja Barend en Regine Clauwaert het ons sinds jaar en dag voordoen.⁵

Actuele sprekersaantallen zijn dus geen absolute levensgarantie voor een taal. Prestige, de mate waarin de sprekers zich ook van andere talen bedienen en - vooral - de wil van iedere nieuwe generatie om het taalgebruik van de ouders voort te zetten, zijn even belangrijke factoren voor de taalvitaliteit. Om terug te komen op het voorbeeld van het zopas uitgestorven Eyak in Alaska: mevrouw Smith Jones had met haar blanke echtgenoot negen kinderen, maar ze kon of wou hen dus niet meer tot de erfgenamen van haar eigen moedertaal maken. Zo werd het Eyak uiteindelijk onherroepelijk ingeruild voor (de Amerikaanse variant van) de derde grootste taal ter wereld.

4 Cf.H. Russell Bernard, ‘Language Preservation and Publishing’, in: Nancy H. Hornberger (red.), Indigenous Literacies in the Americas: Language Planning from the Bottom up. Berlin, Mouton de Gruyter, 1996, p. 142.

5 Toen in de rubiek ‘hom of kuit’ van het tijdschrift Onze Taal, 74 (2005) 10, de vraag ‘Is het Nederlands een bedreigde taal?’ aan de orde werd gesteld, bleek 62,2% van de lezers ze met ja te beantwoorden (cf. www.onzetaal.nl/homofkuit/ho510.php).

Taal als vector van immaterieel erfgoed

Een tweede reden waarom we ons collectief zorgen beginnen maken over de nakende verdwijning van vele kleine ten gunste van enkele grote talen luidt eenvoudigweg dat niemand van ons zichzelf ziet als één specimen van één en dezelfde wereldwijde soort. Louter mens zijn we alleen tussen de dieren; onder soortgenoten worden we meteen lid van een (of meer) subgroep(en) van de menselijke soort. Als leden van de dominante levensvorm op aarde kunnen mensen immers enkel nog met hun soortgenoten in concurrentie gaan. Via onze nimmer aflatende competitiedrang creëren we bijgevolg culturele diversiteit die we in een model van eenheid in verscheidenheid willen behouden. In zijn boodschap naar aanleiding van het Internationale Jaar van de Talen 2008 verwoordt Koïchiro Matsuura, de directeur-generaal van UNESCO, dat als volgt:

[p. 53]

(Vermoedelijke) Historische migratiestromen van de Peul-, de Bantou- en de Saharavolkeren in Kameroen en omgeving. Kaart: prof.dr. M. Tchindjang (Université de Yaounde I)

‘Languages are indeed essential to the identity of groups and individuals and to their peaceful coexistence. They constitute a strategic factor of progress towards sustainable development and a harmonious relationship between the global and the local context. Only if multilingualism is fully accepted can all languages find their place in our globalized world. UNESCO therefore invites governments, United Nations organizations, civil society organizations, educational institutions, professional associations and all other stakeholders to increase their own activities to foster respect for, and the promotion and protection of all languages, particularly endangered languages, in all individual and collective contexts.’

Hier komt de kern van het pleidooi voor het behoud van talige diversiteit stilaan in beeld. Een weelderig palet van verschillende talen is vanuit communicatief standpunt allesbehalve belangrijk of interessant (de inwoners van Babel waren juist zozeer één dat ze in hun toekomstige plannen niet meer te stuiten zouden geweest zijn), maar vanuit het oogpunt van culturele-identiteitsbeleving des te meer. Taal en taalverschillen verdienen bescherming als vector van het immaterieel cultureel erfgoed dat erin besloten ligt en dat via taal tot uitdrukking komt en ook bewaarbaar wordt. De Ierse taalkundige David Crystal verwoordt dat in zijn boek Language death enigszins poëtisch als volgt: ‘The world is a mosaic of visions and each vision is encapsulated by a language. Every time a language is lost, one vision of the world disappears.’⁶ In de in 2001 door de Algemene Vergadering van de UNESCO unaniem aangenomen Universal Declaration on Cultural Diversity houden enkele doelstellingen dan ook direct verband met het talig erfgoed van de mensheid.⁷ Ook in zijn Conventie over de Safeguarding of the Intangible Cultural Heritage van 17 oktober 2003 heeft UNESCO in diezelfde zin objectieven in verband met het behoud van taaldiversiteit geformuleerd.⁸

6 David Crystal, Language Death. Cambridge, Cambridge University Press, 2000, cf. Rieks Smeets (red.), The Intangible Heritage Messenger. Special Issue: Endangered Languages. September 2006 [Nieuwsbrief van de Sectie Intangible Heritage van UNESCO] in digitale versie te vinden op: www.unesco.org/culture/ich.

7 Er is met name sprake van: ‘Safeguarding the linguistic heritage of humanity and giving support to expression, creation and dissemination in the greatest possible number of languages; Encouraging linguistic diversity - while respecting the mother tongue - at all levels of education; Promoting linguistic diversity in cyberspace.’

8 Artikel 2.2.a van de UNESCO-conventie van 2003 specifieert dat onder intangible cultural heritage onder andere moet worden verstaan: ‘oral traditions and expressions, including language as a vehicule of the intangible cultural heritage’.

Kaarten van bedreigde talen of van culturele identiteiten?

Naast algemene oproepen en verklaringen probeert UNESCO sinds enige tijd ook om instrumenten te ontwikkelen die inzicht bieden in de actuele stand van zaken. In 1996 verscheen met dat doel de eerste editie van de Atlas of the World's Languages in Danger of Disappearing (hierna aangeduid als AWLD). De flaptekst van de tweede, herziene editie uit 2001 laat over de hoofddoelstelling van deze atlas geen onduidelijkheid bestaan: ‘Close to half of the 6.000 languages spoken in the world are doomed or likely to disappear in the foreseeable future. The disappearance of any language is an irreparable loss for the heritage of all humankind. This new edition of the AWLD [...] is intended to give a graphic picture of the magnitude of the problem in many parts of the world.’ Maar dat is gemakkelijker gezegd dan gedaan. Ook al situeert de Atlas op veertien overzichtskaarten in totaal 901 talen die zich qua bedreigingsgraad situeren van ‘potentieel in gevaar’ (= een dalend aantal kinderen leert de taal) tot ‘volledig uitgestorven’, toch vertoont het project nog grote hiaten. Voor tientallen landen zijn er - bij gebrek aan betrouwbare gegevens - geen talen opgenomen. De kaarten vertonen ook onderling veel verschillen qua schaal en overlappen soms, waarbij de gegevens in de dubbel behandelde zones niet altijd congruent zijn. Soms zijn er ganse regio's afgelijnd als verspreidingsgebied voor een taal, maar meestal worden de talen met een symbool op één punt van de kaart aangeduid. Kortom: een grondige herwerking en herziening van het concept van de AWLD drong zich al een tijdje op. De Intangible Heritage Section van UNESCO wil die taak tegen begin 2009 tot een goed einde brengen.

Als voorbereiding van die complexe opdracht werd eind november 2007 in het UNESCO-hoofdkwartier te Parijs een expertenbijeenkomst georganiseerd ‘on Current Trends in Linguistic Mapping in preparation of the third edition of the Atlas of the World's Languages in Danger of Disappearing’. Zonder de boeiende uiteenzettingen en de internationale gedachtewissel van de zes uitgenodigde experten over de inhoudelijke en vormelijke criteria van een nieuwe, betere AWLD hier zelfs maar op hoofdlijnen te willen samenvatten, vermeld ik enkele voorbeelden van de veelsoortige en complexe problemen die deze onderneming kenmerken.⁹

Vooreerst kan er worden gewezen op het feit dat de AWLD vooral een (politiek) instrument wil zijn om beleidsmakers te bewegen tot acties ten gunste van de bedreigde talen op hun grondgebied. Daar staat echter enigszins contradictorisch tegenover dat de vrij beperkte omvang van de atlas en de schaalgrootte van de kaarten (de eerste kaart behandelt meteen heel Europa van aan de Atlantische Oceaan tot aan de Wolga¹⁰) het noodza-

9 Voor details over de bijeenkomst en een samenvatting van sommige bijdragen, zie: www.unesco.org/culture/ich/index.php?pg=00015&theme_meeting=00009. Ik dank hier nogmaals Rieks Smeets, Frank Proschan en Anahit Minasyan van de ITH-Section van UNESCO voor hun gastvrijheid en voor de toestemming om mij als een van de waarnemers aan deze Expert Meeting te laten deelnemen.

10 Voor België staat op deze kaart enkel ‘Walloon’ als ‘endangered language’ (= de jongste sprekers zijn jongvolwassenen) aangeduid. Dit feit is minder ergerlijk dan de verkeerde situering van Brussel, dat ter hoogte van Antwerpen gelokaliseerd werd (cf. de uitsnede in de kaart op p. 49).

[p. 54]

kelijk maken om de keuze van vermelde talen grotendeels te beperken tot diegene waarvoor de toestand al bijna hopeloos is. Daarmee is meteen een andere benadering gekozen dan bijvoorbeeld in de Atlas of the Worlds Languages die in 1983 door (de in Parijs eveneens aanwezige) dr. R.E. Asher van de University of Edinburgh gemaakt werd. Hij pleitte ervoor om ook in de UNESCO-Atlas elke taal toch minstens één keer op een kaart te situeren met indicatie van de actuele vitaliteit ervan. Dat zou de omvang van de AWLD echter verveelvoudigen, hetgeen gezien het beschikbare budget van 60.000 dollar niet haalbaar is.

Heel wat gebieden in de wereld zijn zelfs wat de bedreigde talen betreft sterk ondervertegenwoordigd, waarbij soms ook de lokale politieke agenda van liever niet-prioritair met deze materie bezig zijn de leegte binnen sommige landsgrenzen verklaart. Van de 286 talen die volgens de Ethnologue in Kameroen gesproken worden, zijn alleen de twee officiële landstalen Frans en Engels niet in hun voortbestaan bedreigd. Alle overige, inheemse talen hebben geen schrijfcultuur en zijn mede daardoor sterk bedreigd. Nochtans vermeldt de AWLD tot hiertoe slechts negentien van hen. De Kameroense geomorfoloog dr. Mesmin Tchindjang pleitte tijdens de bijeenkomst in Parijs dan ook voor een schaalaanpassing van de kaarten a rato van het aantal en de densiteit van talen in gevaar. Dat zou bijvoorbeeld voor Afrika en Australië in verhoudingsgewijs reusachtige en gedetailleerde kaarten resulteren, terwijl heel Europa en Azië dan samen op één kaartblad zouden staan. Het aantal talen met minder dan honderd sprekers is in Australië alleen al even groot als het aantal verschillende talen in heel Europa en Azië samen. Ook de vorm van de zone die op één kaartblad behandeld wordt, is soms niet vrij van geopolitieke bijgedachten. Zo werd vanuit UNESCO zelf medio 2007 een eerste voorstel gedaan voor de nieuwe kaartzones, waarbij het hele Midden-Oosten, delen van Azië en Noord-Afrika in één onhandig lange horizontale kaartzone onder de titel ‘Arabic States’ zouden samenvallen. De taalkundige experten hadden in november duidelijk veel minder voeling met de politiek-religieuze motieven achter zo'n cartografisch onwerkbare moslimzone en deden andere voorstellen.

Moeilijk is ook het technische vraagstuk hoe zogenaamde vehicular languages in kaart gebracht kunnen worden. Het gaat daarbij bijvoorbeeld om pidgintalen die economische contacten over grote delen

De affiche voor de Internationale Dag van de Moedertalen 2008

van een land mogelijk maken zonder dat ze een eigen kerngebied hebben. Of om nomadische volkeren die enkel in de zomer de voor het overige onbewoonde bergregio's opzoeken. Wordt hun taal dan in die regio gesproken? Een ander voorbeeld zijn de talen van groepen die hun oorspronkelijke regio verlaten hebben. Zo ontvluchtten Afrikaanse Pygmeeën eertijds hun oorspronkelijke bosgebieden om niet in de handen van slavenhandelaars te vallen. Hun taal in de diaspora hoort ook vandaag taalkundig gesproken nog bij de regio die ze verlieten. Hoe geeft men dit soort dynamische processen op een statisch kaartbeeld weer? De huidige geschoolde generatie Afrikanen wil in plaats van die dynamiek liever via historiserende kaarten en linguïstische verbanden de situatie van voor de kolonisatie reconstrueren dan het versnipperde effect van deze geschiedenis als hedendaags feit te attesteren. De taalkaart wil men aldus liever tot het uitdrukkingsmiddel van een retroactieve identiteitsbeleving maken. Via taal als vector van immaterieel erfgoed komen automatisch ook identiteitsvraagstukken en zelfbeschikkingsclaims mee in beeld.

Ook elders in de wereld spelen taalpolitieke gevoeligheden duidelijk mee bij de ideeën over de ideale taalkaart. Zo hield de Thaise dr. Suwilai Premsrirat van het Center for Documentation and Revitalization of Endangered Languages aan de Mahidol University een pleidooi om zogenaamde displaced languages niet in de AWLD op te nemen. Het gaat daarbij om migrantentalen die via inburgering sterk onder druk staan, maar in hun land van herkomst helemaal niet in hun voortbestaan bedreigd zijn. Een ander heikel punt is de vraag of (momenteel) dode talen wel of niet opgenomen moeten worden. In Afrika kent men dit concept in feite niet: een mes is een mes, ook als er niet mee gesneden wordt en zo blijft ook een niet-gebruikte taal een taal. Revitalisatie van een uitgestorven taal blijkt niet zo uitzonderlijk te zijn.¹¹ In haar Thaise onderzoekscentrum leidt dr. Premsrirat revitalisatieprogramma's voor vijftien talen die via een gecanoniseerde schrijftaalvariant in het onderwijs aangeleerd en in de regionale administratie opnieuw gebruikt worden. Taalpolitiek met een geopolitieke regionale agenda is duidelijk een internationaal fenomeen. Zelfs als ooit de laatste Vlaams(sprekend)e Brusselaar begraven zou zijn, hoeft Vlaanderen zijn hoofdstad dus niet noodzakelijkerwijs op te geven.

11 Denk aan het klassieke voorbeeld van het Hebreeuws dat van dode taal gerevitaliseerd werd tot de moderne standaardtaal van Israël.

[p. 55]

Wereldkaart met een geopolitieke indeling van de kaartbladen voor de derde editie van AWLD. Bemerk de grillige westelijke en noordelijke uitlopers van het kaartblad met de Arabische staten of de west-oost-indeling van Centraal- en Zuid-Afrika en van Zuid-Amerika.

De AWLD editie 3

Tot de resultaten van deze tweedaagse expertenbijeenkomst hoorde onder meer de afspraak om een in 2003 ontwikkelde survey-enquête over Linguistic Vitality and Diversity aan te passen en uit te breiden tot een werkinstrument voor een systematische dataverzameling over de situatie van zoveel mogelijk talen in de Wereld. Dr. Jürgen Handke (Universiteit Marburg) en dr. Kay Dancey (The Australian National University) zullen een voorstel uitwerken voor een parallel aan de papieren atlas te ontwikkelen eerste digitale versie van de volledige AWLD, die als een afzonderlijk project gefinancierd zou moeten worden.¹² Dr. Irene Tucker (SIL) zal zich op basis van de gegevens uit de Ethnologue buigen over een adequatere zonering voor een atlas met een beperkt aantal kaartbladen. Verder zal een uitgebreidere tekstuele inleiding bij de atlas op basis van typevoorbeelden ingaan op problemen die zich bij het traceren, het karteren en het remediëren van bedreigde talen kunnen voordoen. Voorbeelden van best practices inzake taal als bedreigde vector van immaterieel erfgoed zullen op een UNESCO-conferentie in het najaar van 2008 voorgesteld en besproken worden.

12 Momenteel is enkel bij wijze van proef de kaart van Afrika uit de tweede editie digitaal beschikbaar via de website met de toepasselijke naam: www.unesco.org/webworld/babel/atlas.