Faro. Tijdschrift over Cultureel Erfgoed. Jaargang 1

[p. 22]

Expo '58 | Björn Rzoska & Ans Van de Cotte¹
Expo '58
→ Het wonderlijke feest van de fifties?

Voor velen was het een feest. Een unieke belevenis. Een ervaring om nooit te vergeten: Expo '58.

De herinneringen aan de wereldtentoonstelling² van 1958 zijn bij heel wat getuigen nog steeds haarscherp. De erfgoedcellen van Vlaanderen en Brussel gingen in het kader van het project Expo '58. Back to the Future op zoek naar diegenen die erbij waren. Deze bijdrage gaat op zoek naar de meerwaarde van het hele opzet.

1 Ans Van de Cotte is projectcoördinator Expo '58. Back to the Future bij FARO - [e-mail].

2 Het fenomeen wereldtentoonstelling dateert van 1851 en is de internationale uitloper van enkele nationale exposities die sinds 1756 georganiseerd werden. Voor meer info zie onder andere P. van Wesemael, Architectuur van instructie en vermaak. Een maatschappijhistorische analyse van de wereldtentoonstelling als didactisch verschijnsel (1798-1851-1970). Delft, Delft University Press, 1997. Een mooi overzicht van 150 jaar wereldtentoonstellingen is het boek van de Nederlandse bouwhistoricus Erik Mattie, World's Fair. New York/Amsterdam, Princeton Architectural Press, 1998.

2008: Het jaar van vijftig jaar Expo '58

Er valt moeilijk naast te kijken. 2008 is zonder enige twijfel het jaar van vijftig jaar Expo '58. Tijdschriften en kranten struikelen over elkaar met extra bijlagen en glossy magazines. Radio en televisie zetten de verjaardag in heel wat programma's centraal. Verzamelaars poetsen hun collecties op. Vanuit het oogpunt van het erfgoedveld is de aandacht voor de wereldtentoonstelling een goede zaak. De diverse initiatieven die dit jaar, in het kader van het opnieuw in herinnering brengen van dit wereldevenement, worden opgezet, tonen de enorme diversiteit waarop met het verleden kan worden omgegaan. En waarop het verleden kan worden ingezet in een actuele context. Niet enkel buurtfeesten, maar ook fuiven, vertelactiviteiten, wandelingen en websites staan naast de meer ‘traditionele’ tentoonstellingen en boeken. Dat in veel van deze initiatieven gebruik wordt gemaakt van de resultaten van het project Expo '58. Back to the future dat de erfgoedcellen ontwikkelden, is niet zo verbazend.

Het verhaal van onderuit

Het stond in de sterren geschreven dat een halve eeuw Expo '58 aanleiding zou geven tot een stevige portie nostalgie. Expo '58-verzamelaar Rudolph Nevi presenteert 400 foto's uit zijn collectie en kleeft er zelf het label ‘nostalgie’ op.³ Het Koninklijk Filmarchief

Volgens officiële cijfers zou 80% van de bevolking Expo '58 hebben bezocht. © Etienne De Crave

3 R. Nevi, Expo 58. Nostalgie in 400 foto's. Leuven, Van Halewijck, 2008.

[p. 23]

bracht al twee dvd's uit met filmpjes over Expo '58. Het Rijksarchief haalt binnenkort materiaal uit het officiële expoarchief van onder het stof en bouwt een tentoonstelling in het Atomium. Op wetenschappelijk vlak zijn er de gekende en gewaardeerde publicaties rond design en architectuur.⁴ Ook het officiële denkkader, het modern humanisme, rond de wereldtentoonstelling werd al uitgebreid onderzocht in een doctoraat.⁵ Een en ander zorgt ervoor dat de laatste decennia de beeldvorming rond Expo '58 gedomineerd wordt door architectuur en design. En dat de wereldtentoonstelling bijna als vanzelf wordt geassocieerd met vooruitgang, moderniteit, vernieuwing en toekomst. Deze vaststelling motiveerde alle erfgoedcellen in Vlaanderen om zowat twee jaar geleden een interstedelijk project op te zetten dat het eenzijdige beeld zou nuanceren en corrigeren. Anderzijds moest dit project een mooie illustratie zijn van de brede werking van erfgoedconvenants.

Gezien de inhoudelijke insteek van het hele opzet, werd al gauw geopteerd om aan de hand van mondelinge geschiedenis de wereldtentoonstelling van 1958 van ‘onderuit’ te benaderen. Getuigen vinden is immers geen probleem. Volgens sommige officiële bronnen zou ongeveer 80% van de Belgische bevolking de wereldtentoonstelling hebben bezocht. Al te vaak zijn projecten mondelinge geschiedenis gebouwd op zogenaamde ‘urgentie-interviews’ omdat ze vaak rijkelijk laat worden opgezet. Bovendien blijft de Tweede Wereldoorlog - lange tijd een soort onzichtbare grens in het historisch onderzoek - een hoge aantrekkingskracht uitoefenen op heel wat erfgoedvrijwilligers, waardoor vele projecten mondelinge geschiedenis dieper ingaan op de oorlogsjaren. Maar ook daar zijn we nu stilaan - gedwongen door de natuur - toegekomen aan de verhalen van de ‘laatste getuigen’.

4 Onder andere R. Devos, M. De Kooning e.a., Moderne architectuur op Expo 58: ‘voor een humaner wereld’. Amsterdam, Amsterdam University Press, 2006; F. Herman & R. Mayeur (red.), Kortrijkse Kunstwerkstede Gebroerders De Coene. 80 jaar ambacht en industrie, meubelen - interieurs - architectuur. Kortrijk, Uitgeverij Groeninghe, 2006.

5 J. Kint, Expo '58 als belichaming van het humanistisch modernisme. Rotterdam, uitgeverij 010, 2001.

Foto's als stokken van toekomstige herinneringen

Met Expo '58. Back to the Future sluiten de erfgoedcellen aan bij de verhoogde - en ook internationale - aandacht voor immaterieel erfgoed in het algemeen en mondelinge geschiedenis in het bijzonder. Enkele honderden getuigen van over heel Vlaanderen werden geïnterviewd; een systematische aanpak die in het verleden voor andere historische gebeurtenissen vaak ontbrak. Uit de resultaten blijkt dat elke historische gebeurtenis verschillende betekenislagen genereert en dat ooggetuigen het bestaande verhaal niet vereenvoudigen - zoals vaak wordt aangenomen - maar eerder complexer en rijker maken. Bovendien zijn heel wat getuigenissen illustratief voor de manier waarop mensen herinneringen vormgeven en hoe het menselijke geheugen werkt. Daarbij blijkt iconografie een zeer belangrijke rol te spelen. Zoals de Nederlandse hoogleraar Douwe Draaisma al betoogde, zijn foto's uiteraard niet de herinnering zelf, maar ‘helpen je wel herinneringen op te spannen en overeind te houden. [...] Als herinneringen sterk en solide waren zou je geen foto's nodig hebben. Ze zouden uit zichzelf rechtop blijven staan, zonder stokken of scheerlijnen. Maar de meeste herinneringen zijn slap en vormeloos en daarom fotograferen we wat ons memorabel lijkt. Met iedere klik van het toestel proberen we het beeldarchief van ons geheugen uit te breiden.’⁶ Het project Expo '58. Back to the Future snuisterde ook in de foto- en filmcollecties van de getuigen. Voor het eerst krijgen we een zicht op de manier waarop mensen zichzelf portretteerden op de wereldtentoonstelling. En op wat ze zich in de toekomst wilden herinneren van het evenement. Die foto's en filmpjes - die op www.expo58.eu kunnen worden geraadpleegd - hebben een heel andere kleur en warmte dan de officiële en reeds gekende beelden van de expo. Deze laatste waren vooral de beelden waarvan de organisatie hoopte dat ze de toekomstige herinneringen van de bezoekers zouden kleuren.

Jan en Celine in het moderne salon. © Familie Van Hyfte

Er zijn opvallende parallellen tussen de foto's uit privécollecties en de betrokken getuigenis. Een van de meest sprekende voorbeelden in dit kader is het verhaal over de expoboerderij. In 1958 selecteerde het organisatiecomité een boerenkoppel dat gedurende zes maanden in een modelboerderij ging wonen. Een soort Big Brother avant la lettre in een poging om de kloof tussen stad en platteland te dichten en meer begrip te stimuleren. De foto's uit de privécollectie van de familie Van Hyfte - die in 1958 ook door de Boerenbond promotioneel werden ingezet - laten het gezin zien

6 D. Draaisma, Waarom het leven sneller gaat als je ouder wordt. Over het autobiografische geheugen. Groningen, Historische Uitgeverij, 2001, p. 51 e.v.

[p. 24]

aan de keukentafel, met de televisie op de achtergrond, in het moderne salon. Vooral het comfort dat ze thuis niet hadden, staat centraal op de foto's van toen en in de getuigenis van weduwe Celine vandaag: een wasmachine, een droogtrommel, een televisie, een telefoon én de open keuken.⁷

7 Het bewerkte verhaal over de expoboerderij is te lezen in A. Lesage, Expo '58. Het wonderlijke feest van de fifties. Antwerpen, Standaard Uitgeverij, 2008, p. 146 e.v. De originele getuigenis en meer foto's kun je horen en zien op www.expo58.eu.

Kongolezen vriezen dood op Expo '58! of toch niet?

Het valt op hoeveel foto's bezoekers maakten van het Kongolese namaakdorp bij hun bezoek aan de expo. Sommigen poseerden bij zwarten, die toen nog ‘negers’ werden genoemd. Heel wat getuigen bevestigen dat ze in Brussel voor het eerst een zwarte zagen. In 1958 was er echter nog geen sprake van de negatieve beeldvorming rond de kolonisatie van Kongo, hoewel de eerste barstjes in het beeld al zichtbaar waren. De afdelingen Belgisch-Kongo en Ruanda-Urundi waren uiteraard vormgegeven door de kolonisator en illustreerden vooral het - in de ogen van de organisatoren - succesverhaal van beschaving. Een antwoord op de aanzwellende internationale kritiek.

Onderdeel van de presentatie was een namaakdorp. Of al naargelang van het standpunt, een menselijke dierentuin. De sfeer was deze van het primitieve, wilde Kongo. De confrontatie schokte heel wat bezoekers, zo ook de twaalfjarige Mia Goelen: ‘Ik had nog nooit zwarten gezien en ik schrok, maar na een tijdje realiseerde ik me dat dat geen wilden waren zoals ik me had voorgesteld. Meer nog, het leek een vreedzaam volk. En toch durfde ik niet al te dichtbij komen.’⁸ Heel wat Expo '58-getuigen zijn ervan overtuigd dat verschillende Kongolezen, niet gewend aan het koudere klimaat, het leven lieten in Brussel. Het is boeiend om vast te stellen dat een incident op de wereldtentoonstelling in 1897, eveneens te Brussel, namelijk het tragische overlijden van een aantal Kongolezen in het toenmalige Afrikaanse namaakdorp, bijna geruisloos is verhuisd naar het collectieve geheugen rond Expo '58.

Veel heeft te maken met het gegeven dat intussen de beeldvorming omtrent de Belgische koloniale periode sterk is veranderd.

De televisie in de modelboerderij op de expo:
ongekende luxe voor het gezin Van Hyfte. © Familie Van Hyfte

In de zomer van 1958 stapten de Kongolezen boos op uit het namaakdorp. Ze waren het racisme van de bezoekers beu. © André Verdren

Vandaag is deze overwegend negatief en dat heeft ongetwijfeld een impact op de getuigenissen. Maar er is meer. In juli 1958, drie maanden voor het einde, stapten de Kongolezen boos op uit het namaakdorp. Ze waren de ronduit beledigende behandeling en de racistische opmerkingen van vele bezoekers meer dan beu. De confrontatie met een ‘leeg’ dorp - sommigen beweren dat poppen de oorspronkelijke bewoners vervingen - heeft er mee voor gezorgd dat de gebeurtenissen uit 1897 naadloos overgingen in de herinneringen van 1958.

8 A. Lesage, Expo '58, p. 179 e.v.

De eerste keer

Het behoort tot de verdiensten van het project Expo '58. Back to the Future om ook deze unsafe of niet-gecanoniseerde getuigenissen naar boven te hebben gehaald. Het zijn de scherpe kantjes van het Expo '58-verhaal die ook in het boek van Annick Lesage en op de website een plaats hebben gevonden.

Net zoals de moeilijke relatie tussen de Vlaamse beweging en Expo '58. Een verhaal dat al langer gekend was, maar dat door de nogal eenzijdige focus op de toenmalige taalproblematiek in de beeldvorming sterk werd gereduceerd. Dat er tijdens de Expo een Vlaamse dag is georganiseerd waarbij vendelzwaaien en volksdansen druk werden beoefend, haalt de officiële overzichten meestal niet. De foto's van deze activiteiten passen niet echt in het plaatje van een wereldtentoonstelling die vooral de toekomst wilde laten zien. Net zoals de vele foto's van picknickende bezoekers. Immers, er was culinair heel wat te ontdekken op de wereldtentoonstelling: een Praags restaurant, zelfbedieningsrestaurants bij Liebig en Marie Thumas, zelfs het paviljoen van de Heilige Stoel had een eigen selfservice. Toch draaiden de verschillende restaurants met verlies en wegens het overaanbod was men na verloop van tijd verplicht de prijzen te verlagen. Een uitstap naar Brussel en een bezoek aan de expo was voor een modaal gezin immers een dure aangelegenheid. Dus bracht de meerderheid gewoon boterhammen mee. Het lijkt er sterk op dat de wereldtentoonstelling kan worden gezien als een grootschalige onderhandeling tussen traditie en vernieuwing, het verleden en de toekomst.

‘Expo '58 zit bij mij heel diep’, getuigt Maria Van Kerckhove. Dat de wereldtentoonstelling van 1958 diepe sporen heeft nagelaten in het geheugen van mensen, is niet zo verbazend. Veel heeft te maken met het gevoel van uniciteit dat nog steeds rond Expo '58 hangt. Dat unieke werd ook bewust door de organisatoren in de markt gezet. Een nooit geziene mediacampagne, de massale inzet van allerhande promotioneel materiaal en vooral het voortdurende benadrukken van het unieke deed zijn werk bij de tijdgenoten. Aangevuld met ‘de eerste keer’ - de eerste keer naar Brussel, je eerste Coca-Cola drinken, het eerste softijsje, de eerste keer het Atomium zien, ... - zorgt ervoor dat heel wat expo-ervaringen diep in het geheugen van bezoekers en werknemers zijn gesleten.

[p. 25]

Er was culinair heel wat te ontdekken op de Expo, zoals dit zelfbedieningsrestaurant. © Familie De Smedt

Wat je zelf doet, doe je beter

Niet enkel inhoudelijk, maar ook op het vlak van de ontsluiting van het verzamelde materiaal zetten de erfgoedcellen breed in. De projectwebsite www.expo58.eu ontsluit niet alleen foto-, film- en geluidsmateriaal. Bezoekers kunnen thematisch doorheen de getuigenissen surfen. Zelfs de integraal uitgeschreven versies van de interviews kunnen worden geraadpleegd. Maar er is meer. Omdat de erfgoedcellen ervan overtuigd zijn dat de viering van vijftig jaar Expo '58 nog heel wat materiaal naar boven zal brengen, is de website voorzien van een interactief luik: je kunt zelf je herinneringen delen en foto's opladen. Op die manier kan www.expo58.eu uitgroeien tot een digitaal archief dat meteen allerhande activiteiten kan voeden: vertelactiviteiten, buurtfeesten, theatervoorstellingen, ... maar ook nieuw wetenschappelijk onderzoek. Het is immers duidelijk dat de wereldtentoonstelling nog heel wat onderzoek vergt. Samen met de erfgoedcellen hopen we met dit project hiertoe alvast een nieuwe aanzet te hebben gegeven.

De website met interactief luik: laat zelf uw getuigenis en foto's achter! www.expo58.eu

Heeft u nog geen exemplaar van Expo '58. Het wonderlijke feest van de fifties? Geen nood, hier volgt alvast een voorsmaakje (p. 43-44):
‘Ook de 21-jarige André Adolf uit Waanrode werkte op de bouwwerf van Expo '58. Hij was timmerman en elke dag werd hij na een busreis van twee uur aan het Paviljoen van Amerika afgezet. Dan klom hij naar het zestig meter hoge platte dak en pas na 9 uur kwam hij weer naar beneden. Zo ging het elke dag opnieuw. De boterhammen die zijn moeder had klaargemaakt, at hij boven op.
André: “Een arbeider in het Hageland verdiende 19 frank per uur. Ik kreeg op de Expo 35 frank! In het begin was het minder, maar ik kreeg opslag toen de bazen vernamen dat ik was gaan informeren op de werf van het Atomium. Er was overal werkvolk tekort en je kon onderhandelen.” André werkte op het platte dak van het Amerikaans paviljoen in zijn eentje aan de houten behuizing van de 361 lichtjes die als een krans rond de rand zouden schijnen. Het werk was niet ongevaarlijk. André: “Dat dak was nog niet dichtgemaakt en je moest op ijzeren steunbalken lopen van 8 cm breed, die op een afstand van tachtig cm van elkaar lagen. Als het vroor was dat enorm glad en elke stap die je deed vroeg concentratie. En wanneer je continu ambulances hoort rijden op de werf, dan word je nog voorzichtiger. Als ik na zo'n dag van negen uur weer beneden was, dan liep ik nog op eieren. Dat zat er zo in geprogrammeerd, ik zou op geen plankje getrapt hebben.” De ouders van André zijn nooit naar het werk van hun zoon komen kijken. André: “Daar in het Hageland drong dat niet door. Mijn ouders hebben pas een TV gekocht in 1960, om de trouw van Boudewijn en Fabiola te kunnen volgen. Ik heb voor de eerste keer een TV gezien op Expo '58!”’