Erts. Letterkundige almanak. Jaargang 3

[p. 168]

Teekening van Sef Smiedt
BERNARD VERHOEVEN. Verzen: Van Schijn en Schemer. - De Voorhof. - Verzen - De Pelgrim (1924). Essay: De Zielegang van Henriëtte Roland Holst (1924).

[p. 169]

Bernard Verhoeven:
Twee katholieke episoden in onze litteratuur

HOE een traditie wordt verloren en heroverd, moedwillig verworpen en weer hervat, vertrapt en met gebroken hart teruggeroepen: die lijn is de navelstreng der Katholieke Letterkunde. Universeel.

De traditie is voor kunstenaars een riskante toevlucht. Ze is een redding, maar vanzelf ook een begrenzing. Ze is een veilige ankerplaats voor avontuurlijke vaganten, die hun zwerftochten komen stil leggen aan den vasten wal. Maar ze kan ook zijn een naaste gelegenheid voor de ondeugden van den huiselijken haard, huisbakkenheid en zelfgenoegzaamheid.

Kunst is in wezen getemde hartstocht. Kunst is gekristalliseerde onrust. En hardvochtig waar is het woord van Jacques Maritain in zijn ‘Art et Scolastique’: dat de Godsdienst de kunst niet vergemakkelijkt, maar bemoeilijkt. Een kwatrijn van den gemartelden Godzoeker Jacob Israël de Haan zegt het zoo bijtend:

Jeruzalem: Gods heemlen hoog geheven
Boven de dalen van de Heilge Stad.
Hoe zoude ik deze zaalge rust beleven
Wanneer ik niet al mijn schoone onrust had.

Eerst als de traditie een scheppende hartstocht wordt, ontstaat misschien de kunst van de hoogste orde.

Maar ontveinzen wij ons niet, dat in de middelklasse der talenten de traditie niet de oorspronkelijkste persoonlijkheden boetseert en bekennen wij volmondig, dat een tragische onrust machtiger inspireert dan een gematigde rust en dat een angstkreet luider God kan uitroepen dan een perfecte preek.

Eerbied voor de traditie! Bewondering voor de kunstenaars, die haar waardig dienen! Maar spaar de zwervende vogels, en veracht hén niet, die de traditie dienen op hún wijs. Vorder van den kunstenaar niet, dat hij de gekapte plantsoentjes en geharkte paadjes der hofjes ontziet.

Onlangs is François Mauriac, stoutmoedig romancier èn belijdend katholiek, in een voordracht ‘La responsabilité du romancier’ hier te lande zijn verontrust geweten komen opbiechten.

Wie als Mauriac iets heeft gevoeld van de duizelige aantrekkingskracht af te dalen in de intiemste aandoeningen van het menschenhart, heeft in zijn voordracht een nijpende gewetensangst hardop hooren getuigen.

Moet de kunstenaar zich in zijn meesterschap, om heel dit troebele binnenleven te ontleden, moedwillig verminken en het laatste woord ongezegd laten? Amputeert hij zijn kunnen als menschenkenner, dan lijdt de kunstenaar in zijn verlangen naar volledigheid en eerlijkheid. Schrijdt hij door tot het uiterste, zegt hij met het Fransche minnelied: ‘On ne partage pas la rose’, dan foltert hem de vrees, met zijn geheimste onthullingen argelooze lezers te hebben verontrust, geërgerd, verleid. De dramaturg gaat evengoed als de romancier tusschen omheiningen.

Toen Van Deyssel zich het sterkst zijn Katholieke afkomst herinnerde, in ‘Frank Rozelaar’, schreef hij als een zielevader:

[p. 170]

‘Kan iemand, wiens leven één, volstrekte Richting heeft, wel een Dramaschrijver zijn, het Drama begrepen op de wijze der Shakespeareanen?.... Hoe zoudt ge.... het een of andere tooneel mogen schrijven, waarbij uw gedachte het grootste gevaar loopt, met welbehagen bij het verkeerde te verwijlen’.

Als een vaderlijk moralist begrensde Van Deyssel de kunst weer door andere staketsels. Overigens niet om zelf binnen die tralies te gaan huizen!

Terwijl de oude Thijm de Katholieke romanticus was der negentiende eeuw, een bouwmeester van de heilige linie, een minnaar van het Karolingisch verleden en de groote voorvechter van de Katholieke ritus, heeft de jonge Thijm, Lodewijk de Tachtiger, een spuwduivel van de Gothische Kathedraal op het altaar gezet.

Hoe heeft die diepe en harmonische geest, musicus, dichter en denker, Alphons Diepenbrock, de eerste en eenige Katholieke Tachtiger in den vollen zin van het woord, Thijm in eere hersteld en zijn verloren zoon in het verre land een pas voor het buitenland gestuurd.

In zijn opstel ‘Dilettantisme’ veroordeelt Diepenbrock evenzeer het Drama der Shakespeareanen, maar tegelijk den magischen comediant, die door duizend zielen wordt bewoond.

En het is of hij Van Deyssel, den dilettant, persoonlijk onder het mes heeft, als hij de diagnose stelt:

‘Zooals het drama ontstond uit den verbloeiden ritus bij de Grieken en de Middeleeuwers, zoo ontstond uit de verbrokene eenheid van natuur en genade, mèt het individualisme, de zielsveelvuldigheid, die een vermogen is van dramatische natuur’.

En dan is het, of hij bedekt-oolijk Van Deyssel zijn rood paspoort overhandigt, als hij vervolgt:

‘Voor het overige moge een ieder voor zich zelf uitmaken, in hoeverre hij instemt met Plato, die zegt in zijn Staat: ‘Wij willen iemand, die door daemonische kracht in staat is alles te worden, met kransen eeren en zijn hoofd met olijfolie besprenkelen, maar wij zullen hem verzoeken, bij een anderen staat zijn intrek te nemen’.

Ik noemde Diepenbrock den eersten en eenigen Katholieken Tachtiger. Men kan mij toevoegen: Maar Frans Erens dan?

De rol van Erens is nooit actief geweest in het treurspel van Tachtig. Hij heeft onbevangen langs de heidensche en tragische krachten heengeleefd. Nooit verloren is hij ook nooit herwonnen. Zijn natuur was geen staal voor het schild van Michael.

Zijn fijne, peinzende en subtiele natuur lokte geen conflicten uit, en dreef niet op breuken aan. Hij vergenoegde zich er mede, het antiquarisch geweten van Tachtig te zijn, en nu en dan een wellevende, hoffelijk-overredende bewaarengel. Zijn teere wellevendheid, zijn altijd correcte manieren getuigden van een ruime tolerantie, die zelfs bij de Tachtigers een onberispelijke verdraagzaamheid opwekte. Zijn historische kans, om met Van Eeden in de goot te liggen, heeft hij echter vergooid.

Diepenbrock, ofschoon evenmin strijder, was meer dan Erens een diep belever, een helderziend denker met den moed der gevolgtrekkingen.

Het is niet de gewoonte, den grooten componist bij de litteratuur in te deelen. Ten onrechte: zijn proza is woordkunst van hooge orde. Maa

[p. 171]

daarbij is de voorbijgaande werkzaamheid van Diepenbrock een geestelijk keerpunt.

De eerste volslagen breuk met Tachtig werd voltrokken door een Katholiek. Dat maakt de litteraire bedrijvigheid van Diepenbrock tot een evenement. Hier kerfde voor het eerst en het laatst een Katholiek moment hevig en onmiddellijk in het levende vleesch van Tachtig.

De middeleeuwsche gemeenschapsziel riep Diepenbrock terug naar huis, en als een bekeerling verliet hij het kamp van Tachtig om zich tot den heilige traditie te bekennen.

Hij voegde zich, de moderne Gregoriaan, bevrijd van Nietzsche, wars van Wagner, los zelfs van Beethoven, bij zijn geestverwanten: Thijm, Cuypers en Derkinderen, de Katholieke romantici der 19e eeuw.

Een getuiger ‘tenger van geestelijkheid’, nam Diepenbrock de Katholiek den kop bij den geestelijken omkeer van Tachtig.

Veel later eerst, toen de jongsten het woord namen, op eigen gezag en in eigen kring, doorbraken de Katholieken opnieuw de peripherie der nationale letterkunde.

Zóó oorverdoovend schetterden de klaroenen, dat de muren van geen Jericho weerstand hielden. De gevestigde tijdschriften bezweken onder het offensief.

Het Zuiden roerde zich. Brabant vierde bloedbroederschap met Vlaanderen. Een dionysische zangwoede barstte los. Het was een wolkbreuk van stemmen, want iedere vogel waande zich nachtegaal.

Dirk Coster, de critische vogelaar, stond verbijsterd voor het panisch orkest en redde zich met de droogkomieke logica, dat zooveel talenten onmogelijk tegelijk konden opstaan. De tijd heeft hem in 't gelijk gesteld en de schifting tusschen ras en bastaard vergemakkelijkt.

En toch was die rumoerige lente, met veel grammophoon-getierelier, niet doelloos.

Jozef, de jongste zoon van het huis, droeg zijn veelkleurigen rok als een pauwestaart naar buiten.

Het wachtwoord kwam van Vlaanderen overgewaaid, en het luidde: de aarde! Niet de wereld van gisteren, maar de nieuwgeboren springlevende wereld van nu. Geen engelen: kaaiwerkers. Geen muzen: matrozenmeiden desnoods. Geen maanlicht-effecten: geteerde scheepsrompen. Geen nachtegalen: sirenen en claxons. Geen romantiek: werkelijkheid. Naakt en ruig, rauw en haveloos, maar: realiteit.

Wies Moens intoneerde hymnisch, Marnix Gijsen sloeg spits en nerveus de maat en Paul van Ostaijen joeg er een jazzband doorheen.

Hun klanken sloegen aan en in, en menig gorgeltje trilde geestdriftig van uitgekauwde echo's.

Maar het wilde vleesch woekerde langs de randen van een gulle en gezonde weligheid. Dit overdadig epigonendom verduisterde niet de blakende opkomst.

Heel de beweging der jongeren, in haar opkomst, was een stormram tegen de traditie.

[p. 172]

De gebonden versvorm, verstikt in zijn eigen zwoele geuren, in slaap gevallen door zijn eigen muziek, werd ontbonden in zijn elementen. En die konden als kinderen weer hun verrukkingen met primitieve naampjes benoemen, lukraak en tuchteloos, maar hevig en spontaan. Het vrije vers lichtte de traditie beentje.

De kijk op de wereld was anders geworden.

Het was of de aardbol een kwartslag was gekanteld, en een onbekend aangezicht bloot kwam.

De blik boorde zich vast in de realiteit, en de romantiek van het vermoeide Europa scheepte zich in voor exotische landen, en leerde Hamlet banjospelen en charlestonnen.

De welgemanierde weemoed werd zich zelf begekkende speelschigheid. De traditie kreeg allerlei gelaten en, in een lachspiegel weerkaatst, nog allerlei grimassen bovendien.

In het hárt werd de traditie getroffen door de tragiek, die zich bijtend in Gerard Bruning openbaarde.

‘De blijde zekerheid’, waaraan C.R. de Klerk aan het begin der eeuw de tekortkoming der Katholieke Letteren had toegeschreven, wankelde in dit tragisch levensbesef.

De blijde zekerheid was een schuldig geluk, die tragiek een gelukkige schuld.

Het donkere verhaal van zijn leven, het scharlaken verhaal van zijn werk, het witte verhaal van zijn dood is den jongeren schier een gewijde legende geworden.

Niemand heeft als Gerard Bruning zoo hartstochtelijk bemind en met zoo grimmige overtuiging getuchtigd. Hij was een dienaar van het absolute, zonder compromissen en zonder deernis. Een late Karolinger, barbaarsch en vurig, met de hevige vervoeringen van een minnaar.

‘Nu wordt hier geen Kathedraal meer gebouwd en geen Kruistocht gewaagd’, schreef Marsman. Dat is het hart van de vlam.

Zich beroepend op een traditie, oneindig schooner dan zij geworden of verworden was, heeft Gerard Bruning een traditie aangerand.

Een zich herinnerende traditie schiep hem tot beeldenstormer en beul van de Valbijl.

Zijn spitse aanvalskracht, zijn critische ontleedkracht voltooiden het beginsel, dat Pieter van der Meer had verkondigd, tot een volslagen kunst. Hier klom de katholieke levenscritiek tot een eenzamen top met afgronden rondom.

Dit is zeker: het kortstondige Savonarola-geluid uit den mond van Gerard Bruning heeft de zelfgenoegzame zeepbellen van het litteraire Godsverlangen, dat de Litteratuur in die dagen koesterde, met apostolischen durf verbrijzeld.

Zoo werd deze naakte, rauwe schreeuw van Godshonger even representatief voor heel onze nationale Letterkunde als de ritueele zwenking van Alphons Diepenbrock.