Erts. Letterkundige almanak. Jaargang 3

[p. 160]

WILLEM PIJPER,* 1894. Muziekwerken: Een aantal composities bij de Oxford University Press, London; J.W. Chester, London; Maurice Senart, Paris; Broekmans en van Poppel, Amsterdam. Bijdragen: De Gids, Groot-Nederland, De Vrije Bladen, enz. Redacteur De Muziek en Intern. Revue I 10.

[p. 161]

Willem Pijper:
Virtuozen

HET virtuozendom begint deerlijk in discrediet te geraken. Niet alleen de quasi-philosophische, wereldhervormende uitverkorene (Pembaur) raakte uit de mode, ook de roem van de speelkunstenaars uit de familie Liszt-Paganini begon te tanen.

Ik weet niet of men er zich rekenschap van geeft, dat de volledige verdwijning van den virtuoos aan ons muziekleven ernstige schade zou berokkenen. Die gevaren vallen niet direct in het oog, maar zij zijn er niet minder wezenlijk om.

Men zal mij wellicht willen voorhouden dat Heifetz, Kreisler, Iturbi en Horowitz niet voor leege zalen behoeven te spelen; dat hun successen nog wel van een andere orde zijn dan de bijvalsbetuigingen waaronder hetzelfde(?) publiek Whiteman of the Revelers begraaft. Dit is evenwel meer schijn dan wezen. In de meer critische instanties zijn de koersen van instrumentalisten en zangers sterk achteruit gegaan. Courantencritieken van een kwart eeuw oud leeren ons, dat men toen gewoon was vrij wat meer aandacht te besteden aan de verrichtingen en de persoonlijkheid van een Henschel, een Bellincioni, een Teresa Careno, dan men tegenwoordig over heeft voor de praestaties van hun opvolgers. Men behoeft dit niet te bejammeren, maar het is een symptoom.

Sinds enkele jaren struikel ik, voor het eerst in het Handelsblad, over de termen pianisme en violisme, uitdrukkingen die sindsdien ook door de andere muziekverslaggevers met voorliefde en in de obligate smalende beteekenis gebruikt plegen te worden. Suggestief zijn deze samenstellingen op -isme wel, maar zij dringen niet zeer diep door. Waarom zouden wij Liszt, na zijn dood, niet evenzeer van pianisme kunnen beschuldigen? Stukken als de Galop Chromatique hebben waarlijk meer pianismische dan pianistische waarde. En concerten als die van Wieniawsky of Vieuxtemps ontstonden voor een goed deel uit violismische overwegingen. De qualificaties pianisme en violisme zijn slechts een symptoom van de gewijzigde verhoudingen. Men maakt niet zoo veel drukte meer over een hooge C of een voortreffelijk spiccato. De beroepscriticus vindt nog slechts woorden van koele waardeering, de schare der concertbezoekers gaat in numeriek opzicht het absolute nulpunt tegemoet. Duitsche musicographen hebben al over Virtuosendämmerung geschreven en de autopiano doet de rest.

Natuurlijk ligt de schuld niet uitsluitend bij pers en publiek. De optredende kunstenaren hebben hun eigen débacle grondig voorbereid. Het plusquamperfectum op het stuk van de sonates van Beethoven ligt niet in de tien vingers van Lamond of d'Albert maar veeleer in een muziekrol. De fout was dat men dat soort volmaaktheid bestreefde. De reactie op deze vergissingen kan men in Duitschland bestudeeren: Musikantengilden. Dat wil zeggen: makkelijke muziek slecht spelen, maar met pleizier in de zaak. Exit Busoni.

[p. 162]

Bovendien is voor de tegenwoordige (jongere) herscheppende kunstenaars het virtuozendom geen einddoel meer: zij willen dirigeeren, schrijven, ja zelfs componeeren. De voorbeelden zijn te talrijk om op te noemen. De brandpunten van het concertleven zullen binnenkort niet meer in de concertzalen gevonden worden, doch in de studio's der omroepstations. De virtuoos schijnt voorbestemd om te verdwijnen.

Doch met hem zou een element uit onze muziekoefening heengaan dat mij volkomen onmisbaar lijkt: het persoonlijke contact van speler en toehoorder. Het contact dat goede musici soms met een bepaalde collectiviteit, met een, wat zij noemen, enthousiast publiek vinden, is een der wonderlijkste factoren, misschien wel de allervoornaamste, van de praktijk van het musiceeren. Ik weet niet of de muziek voor een niet-musicus, buiten die zeldzame momenten van persoonlijke beïnvloeding, ooit meer kan zijn dan een moeielijk raadsel of een vulgair amusement. De tooverspreukige muziek is voor haar adepten een duidelijk orakel, maar de leek verstaat hare duisterheden slechts dan wanneer die hem in allerpersoonlijksten vorm direct worden overgebracht.

Het nog niet verklaarde verschijnsel doet zich voor dat ook in de muziek destillaten niet dezelfde waarde hebben als de origineele producten. Wanneer men muziek conserveert op een gramophoonplaat is zij gestereliseerd; de radio, die (voorloopig nog erg misteekende) foto's van concerten verspreidt, rooft enkele niet nauwkeurig aan te geven details. Deze praeparaten zijn gegarandeerd antiseptisch, maar dan ook volkomen waardeloos. Het schijnt, dat ook het gehoor vitaminen behoeft welke door het proces van opnemen en uitzenden gedood worden.

En de virtuoos is de eenige middelaar tusschen componist en toehoorder. Om de sonates van Beethoven, de fuga's van Bach, de préludes van Debussy, de fantasieën van Chopin te hooren, heeft men nu eenmaal virtuozen noodig. Er is nog andere muziek dan symphonieën en koorwerken - wellicht vingen de componisten, genaamd de klassieken, meer eeuwigheid in enkele strijkquartetten (alleen uitvoerbaar door virtuozen) dan in honderd orkestpartituren. Het is waar, dat de virtuozen zich bijna altijd tollenaren getoond hebben: maar al te vaak bleken zij ijdel, leeghoofdig, prat op succes en doof voor belangen die boven hun persoonlijke niveau uit gingen. De podiumhelden hebben de muziek gewis veel schade berokkend - doch moet daarom hun heele geslacht hangen?

De muziek is ons niet slechts overgebracht door Gregorius of de Kruisridders maar ook door poorters en minstreelen. Dit wordt op het oogenblik systematisch vergeten. De wereld is nimmer louter met kloosterlingen bevolkt geweest en de muzische kunsten bloeiden veelal rijker in de burchten, dan in de kerken. De wereldlijke en de geestelijke kunst hebben altijd en overal gunstig op elkander ingewerkt maar tegenwoordig is dat anders geworden. De niet-kerkelijke muziek, de symphonie en het lied, werd dermate omhangen met ethische, philosophische en theologische voorwendsels dat men niet meer wist of men nu eigenlijk naar een kanselrede zat te luisteren of naar een sonate. Daartegenover verdween de religieuze kunst volkomen en nu wellicht voorgoed van het tooneel. De muziek, d.w.z.: de wereldlijke, of de absolute muziek, of korter: de toonkunst, heeft zich na Beethoven ernstig gecompromitteerd met de heel of

[p. 163]

half religieuze ethiek. Een virtuoos als Josef Pembaur zoekt zijn roeping niet in zijn beroep, in het pianospelen, maar in een soort wormstekig idealisme: ‘Wir reproduzierende Musiker fördern das Leben der Psyche am meisten, indem wir das Wort Virtuose im geistigen Sinne fassen und Schüler wie Zuhörende zur Tugend erwecken’. Daarvoor placht men vroeger nu juist naar de kerk te gaan.

Andere virtuozen (de meesten) houden zich ver van ethische bespiegelingen en dienen Mammon in plaats van Caecilia. Men moet leven, nietwaar? en als de menschen nu met geweld Beethoven willen hooren waarom zullen zij dan Scarlatti of Ravel spelen?

Maar aldus deserteeren de strijdbaarste soldaten der muziek. Virtuoze instrumentale techniek is nog slechts verzilverbaar in het amusementsbedrijf (denk aan Whiteman's band) in de zin van het musiceeren dreigt hoe langer hoe meer te loor te gaan. Herstel is slechts mogelijk wanneer men weer leert beseffen, dat het muziekmaken slechts behoort te geschieden ten behoeve van de muziek, die in zich zelve klinkende werkelijkheid is en geen wingewest van theologie of ethiek.