Erts. Letterkundige almanak. Jaargang 2

[p. 41]

A.M. Hammacher /
De schilder Jongkind
Korte karakteristiek

Quel est ce fantôme? De jongeren vroegen het de ouderen, toen bij de begrafenis van Corot (1875), te midden van het waardig en deftig gezelschap, opeens Jongkind verscheen, die zich sinds eenigen tijd geheel had teruggetrokken uit het Parijsche schilders-leven.

Verwilderd en avontuurlijk, nerveus, gebarend, hardop in zich zelf pratend, wanordelijk, zoo zagen ze hem. On se le montrait comme un curiosité, zegt Louis de Fourcaud.

Zoo is de lotsbeschikking van die vooruitgezonden worden met ontoereikende bagage: hun leven verschijnt in het Europa van de vorige eeuw zoo ontvreemd aan het maatschappelijk verband, zoo ontdaan van zichtbaren luister, dat zij die het zien die gruwelijke werkelijkheid ontkennen en in kalme wreedheid spreken van Fantomen, bekeken als curiosa.

Zoo deze gekerfden toch hun taak volbrachten en een zekerheid gaven aan de achterna-komeis, die verschijnen als het terrein verkend en de streek veilig is, dan is voor zoo duur betaald heroisme, geen eerbied zuiver genoeg van gehalte, geen liefde diep genoeg. Geen bewondering is smadelijker, dan die werk en leven gaarne scheidt, zwakte voor sterkte verzwijgt en zoo verzaakt wat de waarheid is van de schoonheid.

Het verhaal van zijn leven heeft weinig kleuren en weinig contouren.

De ijverige leerling van Schelfhout werd op zijn zevenen-twintigste jaar uit het veilige pastorale Holland, roekeloos en onbeschermd in het leven van Parijs

[p. 42]

gedreven. Die als groot blond jongenskind begon, greep lustig daar om zich heen. Hij teekent zich zelf in 1850 als de flaneerende bohemien-artiest: puntboorden, sigaartje, baret, handen in de zakken. Kort was die vreugde. Toen was dit begaafde leven, nog voor het zijn taak volbracht had, bijna geheel vergruizeld.

Monet schreef in 1860 aan Boudin: ‘de eenige goede zeeschilder, die we hebben - Jongkind - is dood voor de kunst. Hij is heelemaal gek.’

Toen - hij was 41 jaar - is het wonder gebeurd met de komst van Josephine Borrhée, de Hollandsche vrouw van een Franschen seigneuriale-keukenmeester Fesser. Met de onzelfzuchtige liefdekracht, groot en edel van dienen, subliem van eenvoudigheid en barmhartigheid, boog zij zich over dezen, die van zich zelf al had beleden ‘het is of ik moreel gedood ben’. Zij heeft dit leven opgericht, langzaam, vol zorgen, beginnend bij de kleine dingen, reinigend en lavend. Onder deze heiligende beschutting is de ruige verdrietige vagebond langzaam overeind gaan staan in de hartstochtelijke hevigheid van zijn diepste eigenheid. In October van het jaar 1860 zendt hij, die zich moeilijk kon uitdrukken en zijn Fransch vol gruwelijke fouten schreef, aan Joséphine deze ontroerende woorden:

‘J'ai appris à tant vous aimer que, lorsque j'ai le plaisir de vous voir, c'est pour moi comme si mon père et ma mère ensemble venaient à moi’.

Dan heeft hij het beste ontvangen en die diepte zachtheid van oogen wakend over zijn leven gezien, die van geboorte en dood de smarten en vreugden weten. - Nu rijpen - tot om en nabij 1880 - zijn sterkste en volste jaren. Dan wordt zijn leven weer wankel. Hij groeit naar de stilte, weg van Parijs. Zijn hart dringt naar de zuivere grootheid van het Fransche landschap, waar de mensch gering en groot de luisterende

[p. 43]

J.B. JONGKIND / BERGLANDSCHAP

[p. 44]

J.B. JONGKIND / HAVEN

[p. 45]

velden open voor den hemel zijn. Met boeren en zwervers loopt hij door de landen; de gezel van zijn stilste uren, als hij teekent of schildert, is een schaap; kinderen lachen hem uit, roepen hem na, maar nog is geen boosaardigheid in hem, die naar de Waanzin nog luisterde als naar een vreemde droom. De kinderen uit de streek laten hem eindelijk met vrede; hij geeft ze platen en lekkernijen. Hij voelt de aanrakingen van den dood. Je pense bien que ce sera notre dernier voyage, schrijft hij in 1880, op een reisje.

Oude ondeugden komen boven. Het lichaam wint, waar de weerstand afneemt. Hij drinkt absinth, zoekt twisten, treft die hem dierbaar zijn. In zwijgende aanvaarding buigt Joséphine voor het niet meer te keeren kwaad. - Langzaam rijpt hij voor den dood. Hij is 72 jaren als een herhaalde verlamming verlossing brengt.

Het verhaal van zijn werk is de moeilijke, maar organisch gegroeide bevrijding, uit het verdienstelijke, genoeglijk-detailleerende landschaps-metier van den romantiekerigen Scheifhout in Holland, uit de niet minder romantiekerige sfeer van Isabey in Parijs, via bewonderingen voor Corot en Troyon, naar eene vinnige, teekenachtige toets van schilderen en een vibreerend coloriet. Vooral die nerveuse driftige factuur is de signatuur geworden van de hartstochtelijke werkelijkheidsdrang van zijn groot zwervershart, losgedreven van valsche droomen.

Deze vroegtijdige bevrijding was van veel invloed op Monet (zij zien elkander veel in de buurt van Honfleur 1864) en op Pissarro vooral. Een grooter onrust en sterker hevigheid dringen zijn werk naar de angstige schoonheid van de donkerheid in den levensdrang, waardoor het de sneller verzadigde licht-lustigheid mist van de latere impressionisten.

[p. 46]

Hij is daardoor in ons land van feller en dieper vaart dan de meesters van de Haagsche school, maar weer dichter bij Breitner en Floris Verster. In Frankrijk houdt hij zelfs aandacht van de modernisten; in ons land is de erkenning in diepe en ruime mate nog altijd uitgebleven.

Men moet hem niet zoeken bij voorkeur in de ‘marchandise hollandaise’, al schilderde hij het hachelijk gegeven van een maanavond op het water veel malen op sublieme wijze over de romantiek henen. Men moet de waterverfteekeningen en schilderijen zoeken, waarin de schilder leeft, maar niet de schilderachtige.

Hij is geworden, niet de innige verteller van fraaie geveltjes en aardige groepjes, niet de wandelaar, uit op liefelijke stemmingen - daar was zijn leven te bloot voor open geweest, te veel huiselijke innigheid aan scherven gesmeten Hij heeft den poëetenmantel der geliefden afgelegd, de hartebrand gedoofd, het heet verlangen bevend losgelaten Veel werd naakt en smerig maar een kracht bleef altijd Het blinde vuur van het vereenzaamde leven, de woeste vlam, die ronkend door de werkelijkheid heen slaat.

Hij schilderde de buiten-boulevards van Parijs, de armelijke buurten van ‘la rive gauche’, de wijde wegen en vlakten van de provincie. Zoo, in 1863, la barrière de Vanves. Dat werd de barre wereld, waarop aan een breeden weg wat hokjes van menschelijk vermaak staan; één van die hokjes is het estamineetje: ‘salon de société, billard, estaminet et tir en pleinair’; een wijfje zit in een raam, twee drinkers buiten aan een tafeltje, de koets met twee paarden wacht. Het is ontroerend van beestelijkheid; troost en innigheid verschijnen onbeholpen en armoedig; ontzaglijk daarbij is de geheimzinnige grootheid van hemel en aarde in barre naakte eeuwigheid.

[p. 47]

Hij schilderde de verlatenheid van landen en hemel, de blindheid van hooge huisgevaarten, de uiterste randen van de steden, waar die huizen staan, die het laatste van het leven zijn, overgegeven aan de onbestemde eenzaamheden van het land.

Wie met Jongkind gaat, krijgt de Zwerver tot gezel. Woorden zal hij verliezen. In de machtige komst der avonden zal hij huiverend zich voelen opgenomen in de zee der groeiende schemeringen. Hij zal de lichtjes van de menschen zien ontsteken en door de dorpen gaan, waar de hobbezakjes bedrijvig schuifelen. Hij zal altijd weer verder gaan, altijd dit alles weer verlaten en omzien naar de stad en het leven, als iets waar hij niet bijbehoort.

Maar telkens, in moeilijke nachten en wankele uren van zijn leven, bloeien uit zijn hart de beelden van een verloren Vaderland.

Nooit zullen de liefste gezichten enkelvoudig zijn. Twee aangezichten hebben de beelden van zijn leven en van zijn droomen.

Zooals hem is verschenen, de vrouw die hem het liefste werd, in het verbond van het allereerste en vroegste levens-gezicht, het ouderlijk liefde-beeld, zoo ook verschenen de dubbele landschapsgezichten, van Frankrijk - waarin hij woonde - en van zijn geboorteland, dat zijne herinnering nooit verliet.