Erts. Letterkundige almanak. Jaargang 1

[p. 127]

Henrick Scholte
Om de schoonheid

Augustinus, misleid door den jeugddorst naar het schoone leven, raakte door de eerste armoede van inkeer en bekeering heen tot dit inzicht, dat er een spijze der sterken, een ‘cibus grandium’ was, welke hij niet meer als aardsche spijzen tot zich kon nemen, maar waarin hij zelf werd omgevormd tot het volstrekte leven.

Schoonheid en nog altijd de schoonheid, schoonheid in dien volstrekten zin is voor de Jongeren deze spijze der sterken, nu zij zich uit eenzelfde aesthetische misleiding van het schoone leven moesten redden. De beweging van Tachtig en het naturalisme, een geenszins toevallige coïncidentie maar beide symptomen van een overal ontbloeiende levensaanvaarding, dreven hen er toe om het leven, en dat was hier het uitwendig leven: de wereld, te zien als een bron van kunst. Het ging om de aanschouwing der dingen in een steeds strenger groepeering en styleering van beelden die zij zichtbaar voor zich zagen. Het uitwendig leven stond tegen hen aan en zij hanteerden het als een oneindig bezit. Hun lied lag in de wereld opgesloten. Het was de aardsche spijze, die zij tot zich namen.

Thans, terwijl velen nog in de armoede van de eersten inkeer vertoeven, hebben enkelen dit reeds gezegd: het gaat om de schoonheid in zijn tweeden oorsprong, uit ons. Schoon blijft de wereld, stellig, en ook wij aanvaarden haar. Maar wij kunnen haar niet meer opvangen in woorden alsof dit reeds de schoonheid

[p. 128]

was, die in verzen standhoudt. Als wij zelf niet wezenlijk deel hebben aan de uit de schoonheid ontstane ontroering, niet zelf haar tot leven brengen, dan zijn wij in den diepsten grond niet anders geweest dan de handlangers eener zinsbegoocheling. Het vermogen tot schoonheid en de bron van kunst ligt uitsluitend in den dichter zelf en alleen de wijze waarop hij zich de dingen der wereld eigen kan maken, heeft waarlijk scheppende kracht.

Daarom is schoonheid voor de Jongeren niet meer de zinlijke rijkdom der aandoeningen, die zij met het majestueuse gebaar van den heerscher kunnen bespelen als een orgel. Integendeel: wat den jongen dichter van thans kenmerkt is eer verlangen, gemis en ontgoocheling, met een schichtig, uitlaaiend, moeilijk geluk ertusschen. Zoo is hij kunstenaar en zoo kan hij wellicht eenmaal groot worden.

Naar die schoonheid, die waarlijk leven is en over verzen heerscht, moet gereikt worden, altijd en in eeuwige herhaling, en in bijna eeuwige teleurstelling. Nooit nadert zij hem. Zij ontstaat eerst wanneer de dichter om haar werft. Hij zelf moet zijn schoonheid maken, vormen.

De worsteling in den jongen dichter om zijn gedicht betreft dan ook minder de ontwikkeling tot concrete (technische) gestalte, dan wel een veel vroeger en onbewuster proces: dat om de schoonheid zelf. Het is een smachten en hongeren om het diepste der diepten, en soms ook groeit een vers uit het ontberen daarvan en is zijn eenige schoonheid juist dat smachten en hongeren en zijn niet-bereiken.

[p. *31]

Foto Berssenbrugge
HENRIK SCHOLTE

[p. *32]

Foto Büttinghausen
J. SLAUERHOFF

[p. 129]

Met Tachtig onderschrijven de Jongeren daarom nog, dat een vers is een plotselinge levensverheviging, een evocatie van geluk, maar hun hartstocht is geen weelde meer en zeker niet een zelfbedwelming. Zij is ijler, hooger en wreeder geworden: rechtstandig als een vlam.

De aandrift moet tot een vorm gered en opgedragen zijn, wil zij schoonheid worden. Het leven wordt niet meer gemoduleerd en gerangschikt tot een vers, maar het wordt binnen in den dichter aan zichzelf onttogen tot een nieuw en reiner eigendom. De wereld, waaruit een vers ontstaat, is een geheel andere, uit een fundamenteele omwenteling ontstane tweede werkelijkheid. Zij wordt gevuld door het in zijn wezen irrationeele levensproces, dat schoonheid heet en dat in deze vormende ontroering in geene wereldsche afspiegeling te vinden is. Schoonheid is immanent en, zoo men wil, van goddelijken oorsprong. Schoonheid is de louteringsberg, waartoe de aandrift zich moet opheffen, eer zij wordt teruggestort in een rhythme, dat aan haar wezen geraakt heeft. Maar ontstaan is dit rhythme reeds door zijn opheffing, de ontroering werkt van den eersten aandrift tot het omgebouwde woord en door alles heen loopt de vers-conceptie als een ontzachelijke, ononderbroken crisis, vol mysterieën en niet of ten deele gekende bepaaldheden.

Nauw verband dus van aanvang en einde: beide kenbaar en wereldsch, maar daartusschen de manifestatie eener hoogere werkelijkheid. Verzen vormen zich als parabolen door de oneindigheid van het innerlijk: het zijn niet meer groepeeringen naar het rhythme

[p. 130]

der dingen, maar zij onttrekken zich aan het leven om er in weer te keeren, levend geworden door de volkomen andere en geheel eigen visie van den bouwenden, waarlijk scheppenden dichter. Dit alles is zelf en bepaalt den versgroei: vorm. Vorm is essentie, vorm is vers.

Dit scheidt ons van de epigonen der Tachtigers, die den vorm verlaagden tot een structuur, een weefgetouw, waarop men de aanschouwde ontroering uitspon tot een lied, een fragment van leven en dus dood. Want een werkelijk vers leeft opzichzelf, volledig en sterft met zichzelf.

Dit scheidt ons ook van hen, die, machteloos tot een leven zonder doel, de oneindigheid der tweede ontroering vervangen door een geestesinhoud, die niet of niet in de eerste plaats schoonheid is. Schoonheid is nimmer middel, altijd doel. Handwerk geworden in den dienst eener overtuiging, welke dan ook, sterft zij vóór haar manifestatie. In den vorm tot leven gewekt, overtuigt zij zelf.

Maar vóór alles scheidt ons dit van hen, die den vorm niet als het wezen van een vers erkennen en willoos blijven in de onstuimigheid van den eersten aandrift. Want vorm, hoe ook gematerialiseerd, hoe ook telkens hernieuwd naar zijn uitdrukking in woord en strophenbouw, blijft onafscheidelijk van het vers. Er is geen andere ontroering, die schoonheid wordt, mogelijk dan door de eerbiediging van het vormingsproces: de strenge en altijd moeilijke lijdensgang van een vers tot eigen leven.

Vleeschwording der schoonheid - ik herhaal het -

[p. 131]

is zijn omstuwing, het tumultueus omhoogstooten tot zijn immanentie: het is verandering der dingen tot het rhythme, dat slechts in het innerlijk van den dichter gegrepen kan worden. Deze schoonheid, even souverein als onvervangbaar, is alleen het volstrekte leven, de ‘cibus grandium,’ de spijze der sterken.

En zoo alleen, door de opgave hoog te zien, de poging hartstochtelijk en het bereiken schaars maar dan ook onherroepelijk, lijkt mij de dichtkunst weer heilig, groot en kuisch te kunnen worden: waarlijk een roeping.