Erts. Letterkundige almanak. Jaargang 1

[p. 45]

Dirk Coster
Kleine critische fragmenten

Over: Van haar Luister Beroofd, door Joh. de Meester.

Een der bemerkenswaardige gebeurtenissen op het gebied van onze - aan gebeurtenissen arme - roman-kunst is, dat Joh. de Meester, die jarenlang zijn kracht voornamelijk in de satyre heeft vastgelegd, in een verbitterde en ingenieuse polemiek met het levensverstikkend complex der conventies, - in dit laatste boek zijn diepste vereering hervond. Hij hernam namelijk, zij 't nog gedeeltelijk, en wellicht te veel nog door deze maatschappelijke polemiek omward, het Geertjemotief van 1906: - de evocatie van de vrouw, in wie het leven onbewust is en daardoor ongebroken-heldhaftig, en die het te lijden weet tot aan zijn uiterste grenzen, dat is tot aan den dood. Dit motief is wellicht de vitale kern van de Meesters levenswerk. Het is in een eigenaardige tegenspraak met de meer bewuste en gewilde, tendenties, die zich in zijn werken er omheen groepeeren. Want de vrouw op deze wijze gezien, met dit steeds weerkeerend gebaar van ootmoedig omhoog zien: dit wordt een schuwe en symbolisch-verhulde vereering voor het leven zelf, het leven-ondanks-alles: de vereering der diepte contra de ontkenning der oppervlakte. Of, zoo men de geliefkoosde woorden van De Meesters eigen generatie gebruiken wil, ziehier: het optimisme van nature contra het door de omstandigheden bepaalde pessimisme.

[p. 46]

Het zal nooit iets anders zijn dan de gronddrang der menschelijke natuur, die de mate van optimisme of pessimisme bepaalt, waartoe de mensch ten slotte komt ten opzichte van het leven. Deze gronddrang kan alleen maar tijdelijk verloochend, nooit vernietigd worden in zijn wezen. Voltaire en Emants waren - alle maatverhouding in aanmerking genomen - pessimisten, hun geest was hard en laatdunkend tegenover het leven, hun helder verstand zag het leven in koude helderheid verschijnen en in die koude helderheid zagen zij veel afschuwelijks gebeuren. Stendhal en De Meester - alle maatverhouding wederom in aanmerking genomen - zijn optimisten, ze wonden zich diep aan het leven en slaan heftig terug, en speciaal in den Hollander dreigde dikwijls dit terugslaan tot een onbeheerschte kramp te verworden. Maar als ongeneselijke gronddrang van hun natuur bleef hun de hunkering gegeven. In De Meester is altijd en diepverscholen iets gebleven van het vrome jongetje, wiens beschermingzoekend zieltje bij psalm en orgelspel hunkerend omhoog vloog naar den groot en Heer der Heerscharen. Het medium dat die vereering zich zocht, is veranderd, het werd de vrouwelijkheid, maar door deze gronddrang ontving zij onwillekeurig den symbolischen trek: bron van koestering en kracht, die geneest van de anders zoo duistere pijn van te leven. Zoo het niet spottend klinken zou - en niets minder dan dat is bedoeld - men zou kunnen zeggen, deze vrouwelijkheid gezien als Geloof, Hoop en Liefde. Ergens in de verte is het orgel van de vrome droeve droomen zachtjes blijven doorspelen!

[p. 47]

Over: De Kluizenaar, van Maxim Gorky. (Van Loghum Slaterus, Arnhem).

Als een schitterende en sterreheldere top schijnt dit prozagedicht van Maxim Gorky, dat eigenlijk een lange monoloog is, zijn gansche levenswerk te overstijgen. Geen werk van zulk een grootheid is deze laatste jaren wellicht in Europa verschenen. - Wanneer men deze Christelijke Boschgod, deze argelooze Goddronken faun hoort spreken, en hardop droomen, wanneer men hem, in Gorky's lichte plastiek, op ziet rijzen uit de zee van blaren, als 't ware halverwege nog met struiken en aarde verwassen en toch reeds met de verrukking der Goddelijke liefde in de helle oogen, (met opengescheurde oogleden, zegt Gorky, opdat ze des te opener zouden schijnen) dan voelt men zich bij verrassing medegenomen naar den oorsprong der eeuwen, naar den oorsprong van het menschelijk-metaphysisch bewustzijn zelve. Het is, alsof het wezen der vroegste Middeleeuwen zich hier onthult, niet bewust bedoeld, maar onwillekeurig, zooals een sluier plots en stil neervalt. Het is of men opeens begrijpen kan, waarom de glimlach der Gothische beelden nooit meer in West-Europa kon worden hervonden: wellicht omdat die glimlach versch en nieuw ontrees aan den geweldigen stroom der Gothische dierlijkheid. Vele dier heilige faunen scholen toen ongetwijfeld in de bosschen van ons West-Europa, kluizenaars, monniken, bewoners van grotten en cellen. Het was him glimlach wellicht, die de Gothische beeldhouwers hebben begrepen

[p. 48]

en vastgelegd op de gezichten hunner heiligen. En zulk een dwaze glimlach ook, achtergebleven en verscholen in de onmetelijke bosschen van het Russische achterland, heeft de jonge vagebond Gorky eenmaal betrapt en ontdekt op het geschonden aangezicht van zijn ‘kluizenaar’.

Maar terzelfdertijd en even plotseling, stelt deze betoovering ons tegenover de oude tweesprong en de oude vraag: beschaving of chaos?. - Wat baart ons het schoonste leven, wat geeft aan het leven de kracht om zijn diepste potenties te ontplooien, en waar is de synthese, die van beide het schoonste kan vereenigen: de sublieme schittering die zich verheft uit den geweldigdierlijken maar ook geweldig-lijdenden chaos, of het wonderbaar complex van afgewogenheden dat men beschaving noemt? Rusland of Europa, de krachtenbarende, krachtenlouterende chaos, of de maat en bezinning die het leven milder maken, maar die toch ook altijd weer de hoogste intuïties der ziel te verdoffen schijnen. - Maxim Gorky zelf, die in dezen chaos geleden heeft en zien lijden (Mijn jeugd) als weinig anderen, heeft geweten dat hij een keuze moest doen en zijn bewustzijn heeft hartstochtelijk gekozen. In zijn theoretische geschriften heeft hij deze vraag beantwoord. Hij heeft gezegd: beschaving vóór alles, en maat en mildheid. Hij heeft Europa, met een accent dat haast een hijgen is, als 't ware toegeroepen: redt ons van den chaos. - Er is geen schittering zoo subliem die deze chaos rechtvaardigt. Maar zijn simplistisch antwoord wordt wederom verwikkeld door een feit, dat hijzelf niet beheerschen kon: zijn enkel

[p. *11]

Foto Berssenbrugge
DIRK COSTER

[p. *12]

A. DEFRESNE

[p. 49]

Westersch georiënteerde werken zijn dof en mat, - de barbaarsche werken van zijn laatste periode zijn stralend en soms door een bovenmenschelijke schoonheid bekroond (de Kluizenaar, Mijn jeugd I). Wat de theoretische schrijver, de maatschappelijke en bewuste Gorky beweert, wordt door den kunstenaar Gorky wederom ontkend; de keuze wordt te niet gedaan! En beide functioneeren even hartstochtelijk! De bewuste Gorky denkt en kiest hartstochtelijk, - de onbewuste, de scheppende Gorky is evenzeer hartstochtelijk in zijn overgave aan de schoonheid van dat andere - schoonheid van bloed en moord en wildheid, maar plotseling straalt daarboven, bijna waanzinnig schoon, de in deze wieling ontwaakte ziel!

Waar Gorky geen antwoord wist, hoe zullen wij het weten? Dit alleen is zeker: geslachten na ons zullen gefascineerd blijven door die hymne en dit beeld: de oude Faun, die geen wet of zedelijk gebod ooit maar begreep, - maar die den dans der Goddelijke liefde danst (met een speelgoedpop op den arm).