Engelbewaarder Winterboek 1979

[p. 65]

Over de tekenaar Peter van Reen
Koos van Weringh

De lotgevallen van de geruchtmakende prent, die in de jaren 1936 en 1937 de inzet vormde van de vraag of het bevriende staatshoofd Adolf Hitler daarop nu wel of niet en dan ook nog opzettelijk of niet beledigd werd, zijn inmiddels bekend. Maar wie was Peter van Reen? Het opsporen van de eerste biografische gegevens van een beeldend kunstenaar begint altijd met het opslaan van Pieter A. Scheens Lexicon Nederlandse beeldende kunstenaars, 1750-1950, dat in 1969 en 1970 verscheen. Van Reen komt daarin echter niet voor. Wel een Petronella van Reen, die leefde van 1804 tot 1879 en zich toelegde op het schilderen van bloemen en stillevens. Die kon het dus niet zijn. Ook in het supplement bij Scheen komt de door mij gezochte niet voor. Dat was een tegenvaller.

Bij A.C.J. de Vrankrijker, die in zijn boek Het wervende woord (1950) de geschiedenis van de socialistische week- en dagbladpers heeft beschreven, wordt hij evenmin genoemd. Hoewel De Vrankrijker het wel heeft over ‘het lot dat de door het Hitlerdom bedreigde wereld wachtte’ (bladzijde 207) achtte hij het kennelijk niet de moeite van het vermelden waard, dat Het Volk vanwege een anti-Hitlerprent in een aantal processen verwikkeld raakte en nog iets tegen dat Hitlerdom terug deed. In de studie van Hans Mulder, Kunst in crisis en bezetting (1978) komt Van Reens naam weliswaar voor in het personenregister, maar de betreffende bladzijde (95) vermeldt hem slechts in een rijtje met andere tekenaars die in de jaren dertig meewerkten aan het colportageblad Vrijheid, Arbeid, Brood.

Het laatste dat ikzelf van Van Reens werk kende zijn de 25 tekeningen die zijn opgenomen in het boek van M.J. Adriani Engels en G.H. Wallagh, Nacht over Nederland, dat in 1946 is uitgegeven. Daarna kon ik geen aanknopingspunt meer vinden, wat voor iemand die iets aan het uitzoeken is weinig bevredigend genoemd moet worden. Verschillende mensen die ik vervolgens opbelde of schreef, onder wie collega-tekenaars van Van Reen van destijds, konden mij ook geen uitsluitsel geven. Sommigen meenden te weten dat hij overleden was.

Ten einde raad nam ik daarop het telefoonboek van Amsterdam ter hand en draaide het nummer van een P. van Reen dat ik daarin aantrof. Lichtelijk zenuwachtig, moet ik eraan toevoegen, want de telefoon is niet mijn favoriete communicatiemiddel. Tegen een mevrouw die aan het toestel kwam zei ik: ‘Ik overval u misschien wel een beetje, maar ik ben op zoek naar iemand die mij iets zou kunnen vertellen over de tekenaar Peter Van Reen, die vóór de oorlog bij Het Volk tekende.’ Na een ogenblik van stilte zei zij: ‘Ik zal mijn man even roepen.’ Voor deze aan de telefoon kwam dacht ik nog heel even dat ik nu te horen zou krijgen dat de door mij gezochte tekenaar een verre neef was geweest, maar hij was het zelf.

[p. 66]

Petrus Marie van Reen is op 13 december 1900 in Haarlem geboren, maar toen hij een week of zes was verhuisden zijn ouders naar Amsterdam. Daar is hij sindsdien blijven wonen, enkele korte perioden van afwezigheid daargelaten. Na de HBS gaat hij naar de Rijksschool voor Kunstnijverheid, die toentertijd nog boven het Rijksmuseum was gevestigd. Eén van zijn leermeesters daar was de glazenier Joep Nicolas. In 1922 doet hij MO-examen hand- en lijntekenen, om daarna voor enige maanden in de militaire dienst te verdwijnen. Hij heeft geen zin om tekenleraar te worden en besluit naar de Rijksacademie voor Beeldende Kunsten te gaan, aan de Stadhouderskade in Amsterdam. Hij doorloopt de ‘grote schilderklas’ en wordt dan ‘loge-leerling’, dat wil zeggen dat hij in het gebouw van de academie een eigen atelier krijgt en ook zelf een leermeester mag uitkiezen. Dat wordt R.N. Roland Holst, eerst buitengewoon hoogleraar, later directeur van de academie. Van Reens belangstelling gaat in het bijzonder uit naar de monumentale kunst: de muurschildering, het mozaïek, het glas-in-lood. Zijn vader, die procuratiehouder bij een bank was, ziet weinig in een artistieke opleiding. Direct na de HBS had hij met zijn zoon al een oriënterend bezoek aan het Koninklijk Instituut voor de Marine in Den Helder gebracht, maar zijn ogen waren niet van dien aard dat een carrière bij de vloot erin zat. De belangstelling voor de beeldende kunst komt van de kant van zijn moeder, die uit het geslacht van de Slagers stamde, een familie van portret- en landschapschilders. In 's-Hertogenbosch zijn de sporen daarvan te vinden in het Museum Slager.

Nog als leerling van de academie - in die tijd wordt ook gepleit voor de benaming student - wordt Van Reen door Roland Holst betrokken bij het uitvoeren van allerlei opdrachten op het gebied van de monumentale kunst. De eerste opdracht bestaat uit het vervaardigen van een muurpaneel voor de bestuurskamer van het NVV-gebouw, toen nog aan de Amstel. Hij maakt glas-inloodramen voor de bibliotheek van de Amsterdamse Universiteit en mozaieken voor de aula van het Amsterdams Lyceum aan het Valeriusplein. Hij assisteert Roland Holst, met wie hij tamelijk bevriend raakt, bij het maken van de schetsen voor de ramen van de Utrechtse Domkerk. In 1930 wordt hem gevraagd te willen meewerken aan het maken van wandschilderingen voor het Nederlandse paviljoen op de Internationale Koloniale Tentoonstelling, die in mei 1931 in Vincennes bij Parijs zal worden geopend. De koloniale mogendheden willen de wereld laten zien hoe zij met hun koloniën omgaan. Het Algemeen Handelsblad, waarin ik het één en ander over deze expositie probeerde te vinden, blijkt vol te staan met hooggestemde artikelen over de koloniserende volken, die in Parijs iets van elkaar kunnen leren door hun methoden met elkaar te vergelijken. Bij de opening wordt de nadruk gelegd op de solidariteit die de koloniserende volken dient te verenigen. Wat mij bij het lezen van die beschouwingen en verslagen vooral opviel, dit even terzijde, is de volmaakte vanzelfsprekendheid, waarmee de Europese landen een groot deel van de wereld ‘beheren’.

Van Reen, die al veel in de Franse hoofdstad kwam, verblijft daar ook gedurende de werkzaamheden in het Nederlandse paviljoen. Hij werkt onder meer samen

[p. 67]

met de schilder Hendrik Paulides. Vele bekende kunstenaars heeft hij in Parijs meegemaakt en leren kennen, zoals Kees van Dongen, Conrad Kikkert, Maurice Utrillo en anderen.

Peter van Reen in de jaren dertig.

De economische crisis gaat echter ook de monumentale kunst niet voorbij. De opdrachten worden schaarser, maar ook nu is het Roland Holst die hem op een andere mogelijkheid wijst: het tekenen. De bekende tekenaar van De Notenkraker, Albert Funke Küpper vraagt namelijk aan Roland Holst of hij nog iemand weet die zou kunnen meewerken aan Het Volk. En deze vestigt de aandacht op zijn leerling Van Reen. Zo gaat de politiek een onderdeel van zijn leven uitmaken, ongewild en niet gezocht, moet daaraan worden toegevoegd, want tot dan heeft hij nog nooit van politieke belangstelling blijk gegeven. En van huis uit had hij die ook niet meegekregen. Zijn vader kwam van antirevolutionairen en zijn moeder van rooms-katholieken huize. Over politiek werd thuis nooit gesproken, de krant die over de vloer kwam was De Telegraaf. De overgang van de

[p. 68]

Voorplaat van Peter van Reen van Vrijheid, Arbeid, Brood, 21 maart 1936.

[p. 69]

Tekening uit ‘Nacht over Nederland’ (1946).

[p. 70]

monumentale kunst naar het tekenen zal minder groot zijn dan die van de Internationale Koloniale Tentoonstelling naar bladen die het kolonialisme al jaar en dag in woord en beeld bestrijden.

Peter van Reen in zijn atelier, getekend door Albert Flinke Küpper (1934).

In de loop van 1932 begint zijn medewerking aan de door De Arbeiderspers uitgegeven bladen, eerst op free lance-basis, later als tekenaar in vaste dienst. Zijn eerste werk bestaat uit illustraties bij artikelen en reportages, ook kindertekeningen, vooral in Het Volk. Voor De Notenkraker illustreert hij politieke hekeldichten, maar na verloop van tijd komen daarin ook ‘zelfstandige’ prenten over politieke onderwerpen voor. In het begin, zo vertelt hij, zat hij vaak bij de redactievergaderingen zonder te weten waarover het precies ging, maar dankzij Funke Küpper, met wie hij zeer goed kan opschieten, raakt hij langzamerhand enigszins thuis in het politieke wereldje. Zijn produktie wordt aanzienlijk groter als het NVV en de SDAP in 1933 met het drie cent kostende colportageblad Vrijheid, Arbeid, Brood op de markt komen, een hoogst belangwekkend blad,

[p. 71]

waarvan de geschiedenis zeker nog eens geschreven zou moeten worden. Van Reen heeft daarvoor zeer veel tekeningen gemaakt. Een belangrijk deel is gericht tegen het nationaal-socialisme, dat in Duitsland steeds machtiger wordt. De scherpte van die prenten is vaak groter dan die van de veroordeelde prent uit 1936. Ook het communisme is een terugkerend onderwerp in het blad en wordt even agressief behandeld.

Vrijheid, Arbeid, Brood is echter ook ergens vóór: het Plan van de Arbeid. Een groot deel van de prenten is gewijd aan de economische visie die in dit plan wordt ontvouwd. Prenten waaraan ‘sociaal-realistische’ trekjes niet helemaal vreemd zijn: stoere arbeiders, ploegende boeren, rokende fabrieksschoorstenen. Het lijkt mij de vraag of de tekenaars daar zelf in geloofden, gezien hun andere tekeningen in hetzelfde blad.

De laatste jaren voor de oorlog worden door Van Reen zeer bewust meegemaakt. Hij is betrokkene in het proces vanwege de anti-Hitlerprent. Uit zijn andere tekeningen blijkt eveneens dat hij zich weinig illusies vormde over wat er zou gaan gebeuren. Op de kunstenaarssociëteit De Kring en in Café Reynders aan het Leidseplein ontmoet hij uit Duitsland gekomen vluchtelingen. Onder de dreiging van een naderend onheil wordt er hard gewerkt, gedronken en plezier gemaakt. Hij beschrijft de sfeer als gespannen, maar ook als droevig.

Na de capitulatie van het Nederlandse leger verbrandt hij, mede op aanraden van Koos Vorrink, die hij goed kent, al zijn politieke tekeningen. In de oorlog is hij als kunstenaar non-actief. Monumentale kunst wordt dan niet gemaakt, eerder wordt in een gewapende strijd al het mooie op dat gebied vernield. Tegen het einde van de oorlog gaat hij naar Friesland, waar hij bij zijn aanstaande schoonfamilie onderduikt.

Als de oorlog voorbij is vat Van Reen het tekenen weer op, maar niet meer op zo'n grote schaal als voorheen. In de journalistieke reportage van vijf bezettingsjaren Nacht over Nederland van Adriani Engels en Wallagh staan 25 tekeningen van zijn hand. Daarop worden verschillende facetten van de oorlogstijd afgebeeld, op sobere wijze. De onderdrukking van de pers, de verraders, de ‘grijze muizen’, de NSB'ers op de hoek van de straat met Volk en Vaderland, de deportaties en de hamsteraars behoren tot de thema's.

De mogelijkheden om voor kranten te werken zijn aanvankelijk minder dan voor de oorlog, ook door de papierschaarste. Van Reen blijft nog een tijdje doortekenen voor het programmablad van de VARA, waarin ook voor de oorlog zijn tekeningen al verschenen. Gedurende enige tijd is hij verbonden aan het blad van de pas-opgerichte Partij van de Arbeid, Met Volle Zeilen, een blad dat heeft bestaan van 1947 tot 1950 en toen werd opgevolgd door Arbeid.

De politiek gaat Van Reen echter steeds minder boeien. Zo nu en dan voert hij een opdracht uit voor een reclamebureau, omdat alleen het tekenen van politieke prenten een onvoldoende bestaansmogelijkheid biedt. En vlak na de oorlog maakt ook de monumentale kunst bepaald geen bloeiperiode door. Langzaam maar zeker wordt hij dan ook reclametekenaar, gedurende een jaar of acht nog

[p. 72]

aangevuld met het geven van een paar uur tekenles per week.

Peter van Reen in de zomer van 1979.

Met nadruk stelt hij vast, dat hij zich nooit een echte reclametekenaar heeft gevoeld, zoals hij evenmin een echte tekenleraar was. Lange tijd heeft hij nog de gedachte gekoesterd dat hij zou kunnen terugkeren in zijn oude vak: de monumentale kunst. Graag had hij nog glas-in-loodramen, mozaieken en muurpanelen willen maken. Het is er niet van gekomen. Het min of meer noodzakelijke ‘uitstapje’ naar het politieke tekenwerk in het begin van de jaren dertig duurde langer dan hij had verwacht. De crisis ging over in de oorlog en toen volgde de bezetting, waarmee aan talloze idealen, plannen en activiteiten een einde kwam. Peter van Reen is één van de velen wiens leven door die gebeurtenissen een andere loop heeft genomen. Met de monumentale kunst is het niet geworden wat hij zich had voorgesteld. Zijn anti-Hitlerprent uit 1936 waartegen de onwetende en bange autoriteiten een vervolging instelden behoort echter tot de monumenten uit de vaderlandse geschiedenis.