Engelbewaarder Winterboek 1978

[p. 93]

De terechtstelling van Wangsa
P.A. Daum

‘De terechtstelling van Wangsa’ werd op 14 januari 1889 afgedrukt in het Bataviaasch Nieuwsblad. Het bevat Daums ooggetuigeverslag van de ophanging van de Javaan Wangsa voor het stadhuis (tegenwoordig een fraai museum) in de zg. ‘benedenstad’ van Batavia. Pas in 1907 werden terechtstellingen als publieke vertoningen afgeschaft, de doodstraf overigens niet!
Wangsa vermoordde in 1888 de Europeaan Wigman. Deze gebeurtenis en de daarop volgende rechtszaak kregen uiteraard grote aandacht in de Indische pers. Maar ook na de terechtstelling van Wangsa kwamen nog tal van reacties los. Wat deze ‘perkara’ extra intrigerend en pikant maakte, waren èn het feit dat de verdachte tot het laatst toe weigerde het motief te noemen voor zijn daad (zijn aanvankelijke bekentenis trok hij later zelfs in!) èn de omstandigheden waaronder de moord plaatsvond: zo had Wangsa zich op de avond van de moord laten insluiten in het huis van de familie Wigman; dit werd hem gemakkelijk gemaakt, doordat hij een intieme verhouding had met een baboe van de Wigmans: gespreksstof en sensatie genoeg in een samenleving waarin weinig opwindends voorviel.
Daums verslag van de terechtstelling is een aangrijpend stuk. De wijze waarop de spanning als vanzelf wordt teweeggebracht is typerend voor de persoonlijkheid van de schrijver. De observaties van het gebeuren in en voor het stadhuis worden zo nuchter mogelijk genoteerd, maar de lezer voelt de ontroering, ja zelfs verwarring van de waarnemer, die onder deze schijnbare onbewogenheid schuilgaan. Waar de gevoeligheid en emotionele betrokkenheid te duidelijk zichtbaar dreigen te worden, grijpt de schrijver in (‘Ik ben, hoop ik, geen sentimenteel man’!), roept hij zichzelf a.h.w. tot de orde in een poging afstand te nemen tot zijn emoties.
G.T.

't Was al vroeg druk langs het beneden-gedeelte van den Molenvliet. Nog vóór de stoomtram zijn dienst had begonnen, repten honderden inlanders zich stadwaarts. Zij hepen langs de huizen en op 't verhoogde pad bij het water met haastigen tred; vrouwen driftiger nog vooruit stappend dan mannen; haar kinderen mee trekkend, vreezend te laat te komen bij de zenuwprikkelende voorstelling, die haar wachtte; bij de gratis vertooning van een mensch, dat wordt doodgemaakt. De mannen gedroegen zich nog als gewone inlanders, pratend en lachend en strootjes rookend; de vrouwen waren zenuwachtig en opgewonden; zij keken in elk rijtuig met nieuwsgierige gezichten; met iets vragends in haar groote zwarte oogen. Wie zou die heer zijn? Zou ook hij ‘er’ iets mee te maken hebben?

[p. 94]

Het was een doffe, grijze ochtend zonder kans op regen of zonneschijn, met stil eentonig licht. Het peloton cavalerie stapte rustig voort, de karabijn opzij; ruiters en paarden frisch in den vroegen ochtend; flinke soldaten meest, vierkant op 't peerd. - En al wat zoo voorwaarts trok, de stad in, door de breede straat, langs de nog gesloten, met ijzeren bouten gekruiste deuren en vensters van winkels en kantoren, liep als 't ware dood op de dichte, dooreen schuifelende menigte op 't Stadhuisplein, waar, om den hoek bij 't ‘groote huis’ een schout stond, die met den glinsterenden zilveren band om z'n pet, zijn fijn lakenschen uniform-jas en dikken rotting, bij de omgeving van half verkleurde katoenen baadjes, erg netjes afstak en den aandrang belette van dos-à-dos en wagens met inlanders, chineezen en europeanen,'n paar jonge dames zelfs in rose-kleedjes, allen met zenuwachtigen drang, hakend naar het schouwspel van een man, die wordt doodgemaakt, of met overdreven en geveinsde kalmte langzaam slenterend, als kwamen ze zoo vroeg van Weltevreden louter om'n half uur te flaneeren op 't Stadhuisplein! En terwijl zich het plein vulde tot in de uitloopende straten op den achtergrond; vulde met een stille donkere menigte in kleurige dracht, waarin de helderwitte jassen van europeanen schelle lichte plekken sloegen, kwam tegen de gekalkte muren van het groote oud-hollandsche stadhuis boven op het hoog bordes de zwarte silhouette van de galg scherp uit, met het rouwkleed over de breede schragen waarop zij rustte, als een reusachtige deurpost, zwart geteerd met drie groote haken aan zijn dwarsbalken de vleeschhaken der gerechtigheid. Aan de middenste dier haken zou Wangsa hangen, de moordenaar van den heer Wigman.

Ze waren allen in groot tenue, de ambtenaren, die op 't bordes en in 't stadhuis stonden en liepen; de schouten met hun sabels in de handen en witte handschoenen aan voor deze plechtigheid gelijk voor een groote staatsie; en de inlandsche ambtenaren stonden of liepen er ook rond in hun beste officieele kleeding, prat op hun met zilver gegaloneerde kragen en buisjes, in rustige deftigheid, zwijgend als hun niets werd gevraagd; denkend hun eigen gedachten, die zij nooit zullen zeggen.

Binnen in 't half duister der galerij staan hier en daar ambtenaren en nieuwsgierige europeanen, die toegang hebben, met elkaar te praten; voor het steenen trapje voor een deur houdt een politie oppasser de wacht; boven die deur staat met een ouderwetsch lettertje op een zwart bord: ‘Hoofdwacht’. In het halflicht van de opening komt nu en dan de figuur van een schout te voorschijn met zijn net gepoetsten sabelschêe als een zilver zwaard in de hand. Het is een smerig kamertje. Alles is er oud en vuil; het hooge vallicht op den achtergrond verlicht het in den grijzen ochtend maar flauwtjes door de spinnewebben heen tusschen de ijzeren tralies en de ongewasschen glasruiten. De waterschout met zijn pet achterover en zijn open zeemansgezicht loopt er onophoudelijk heen en weer, zich vermoedelijk te Priok [havenplaats bij Batavia] wenschend. Nu en dan verdwijnt iemand achter een verkleurd armoedig schutsel ruim halverwege het vertrek en komt er weer uit. Waarom? Ik weet het niet.

[p. 95]

Hij heeft er zeker niets verricht. Het zijn de zenuwen. Er moet immers een mensch worden dood gemaakt, en dat mensch is hier. Het zit op een stoel tegen den muur; het schijnt onbeweeglijk. - Twee vaalblauwe figuren met gele uitmonstering staan ter weerszij naast hem, Wangsa, den moordenaar. Zij zijn ook inlanders; zij behooren ook tot het rustige flegmatieke genus; maar zij staan geen minuut stil; zij leunen nu eens links dan weer rechts; zij spreken met elkaar of met den ter dood veroordeelde, die, alleen, heel stil zit, met zijn ongeboeide handen op elkaar en zijn voeten over elkaar gekruist. Hij heeft zijn witte doodskleeren aan; zooals hij zit schijnen ze vóór zijn lijf geplooid te zijn met een strookje; het geeft er iets nets, iets feestelijks aan, maar ik weet niet of het werkelijk zoo was, dan enkel schijn; toen hij buiten kwam en op het schavot, vergat ik ernaar te zien. - Als ik de steenen trap op - en den drempel van de ‘hoofdwacht’ betreed, staat Wangsa op en maakt een buiging met dien goeden vorm van beleefdheid, die den inlander schijnt aangeboren. Er is iets deftigs in zijn rustige manier van doen. Hij is niet meer de ‘koeli’, dien ik in hem zag toen hij voor den rechter zat. Is het 't half licht van het vertrek, de witte kleeding, en hoofddoek, of het onverstoorbaar rustige in zijn geheele houding, waardoor hij zoo verschilt van zijn omgeving? Of is het alles bijeen genomen, dat zoo'n indruk op mij maakt? Deze man gaat sterven; hij is kerngezond; zijn gezicht is vol; zijn gestalte, voor die van een inlander, kloek en welgebouwd; hij weet dat binnen weinige oogenblikken daar buiten in het heldere licht en tegenover duizenden de galg hem wachten met den gewelddadigen dood van verworging door ophanging. En geen spier in zijn gezicht is vertrokken; hij beeft niet; zijn oog ziet vrij en rustig rond; daar komt een meneer, - niet één waarvan hij iets te hopen heeft, want hij heeft geen hoop, en de ‘meneer’ is geen ‘autoriteit’, maar een mensch in'n wit jasje, - en hij staat langzaam op en groet beleefd en onderdanig.

Het imponeerde mij.

Ik ben, hoop ik, geen sentimenteel man. De doodstraf keur ik goed, als maatschappelijk rechtsmiddel van preservatieven en repressieven aard beide. Ik heb in mijzelf getoornd tegen Wigman's laaghartigen moordenaar; als het noodig was geweest, had ik hem eigenhandig doodgeschoten, en zóó had ik het Wangsa kunnen doen, ondanks al het decoratief der terechtstelling; ondanks hetgeen mij dat oogenblik imponeerde.

Maar over deze zaak zweeft een duistere geheimzinnigheid; over dezen moord hangt een groot, noodlottig vraagteeken. Het is 't: waarom? Waarom doodde deze inlander op zoo gruwelijke wijze den heer Wigman? Dat is onopgehelderd gebleven; dat weet niemand, althans het is niet bekend, dat iemand het weet. Hij stal niet; hij had geen persoonlijke bekendheid met het slachtoffer; hij, eenvoudig houthakker, maakte geen deel uit van eenig genootschap, het was geen fanatisme en het was tenslotte geen zelfverdediging ook, - wat ter wereld was het dan?

Hij, Wangsa, is blijven ontkennen. God alleen, wist zei hij, wie de schuldige was;

[p. 96]

de menschen geloofden hem toch niet, en daarom wilde hij van den priester niet weten; het scheen dat God boos op hem was en hem strafte!

Dat hield hij vol tot het laatste moment.

Er kwam een einde aan de voorbereidende maatregelen; de beul met een zoo grooten mond, dat die een scheur leek van het eene oor tot het andere, stond in zijn donker baadje met zijn helpers gereed; in een halven cirkel voor het breede stadhuisbordes waren de witte pikeniers geschaard onder hun commandant; daarachter hier en daar wat europeanen en 't peloton cavalerie, verspreid om gedrang tegen te gaan en ruimte te houden; en verder de ontzaglijke massa inlanders, op den achtergrond, zelfs tot boven op de kappen van rijtuigen en dos-à-dos.

Rechts - de galg stond links - op het bordes was een peloton blauwe pikeniers opgesteld met tromslager, en verderop, beneden aan de trappen, stonden de tamboers der witten.

Een oogenblik wordt aller aandacht buiten getrokken. Uit het stadhuis komt, den steek op 't hoofd en in groot tenue, de assistent-resident voor de politie, gevolgd door den stadsgeneesheer in zwarten rok; daarna de hoofddjaksa [openbare aanklager] en andere inlandsche hoofden; zij stellen zich op tegenover de galg; een der schouten geeft het sein naar binnen; twee politie-oppassers leiden den veroordeelde naar buiten; het is niet noodig dat zij hem vasthouden of ondersteunen; hij loopt zooals hij op zijn stoel gezeten heeft, kalm en bedaard, en hij kijkt niet eens naar de galg, maar links en rechts naar de toeschouwers.

Over het Stadhuisplein zweeft, als hij buiten komt, een lang en breed gegons; de vereenigde klank van duizenden: itoe dia's [dat is-ie].

Wangsa wordt geplaatst tegenover de uitvoerende macht met den rug naar de galg; de hoofddjaksa treedt voor en leest het vonnis; hij ziet bleek, en zijn hand, die het papier vasthoudt, beeft; de veroordeelde luistert onbeweeglijk, en als de voorlezing, door de autoriteiten met ontblooten hoofde aangehoord, uit is, maakt hij met vaste hand een soort militair saluut. Zóó, rustig en onbewogen, laat hij zich de handen binden vóór het lijf en achterom; gaat hij met vaste schreden de trappen op van het getimmerte des doods, en laat zich den strop van het touw om den hals doen.

Hij staart naar de stille grijze lucht, en heft zijn doodszang aan; eentonige, weemoedige klanken; arabische woorden uit den Koran, die hij niet begrijpt; waarvan hij alleen den algemeenen zin vat; zijn stem beeft evenmin als zijn ledematen, en als de laatste klagende toon van het lied in een zacht gemurmel is weggestorven, staat hij een oogenblik onbeweeglijk, met opgeheven hoofd en omhooggeslagen oog, terwijl het nieuwe touw van den strop een dreigende grijzen streep teekent op den sterken bruinen nek; dan geeft hij zelf met het hoofd het teeken, dat hij ‘gereed’ is.

Toch, hoe weinig zenuwaandoening bij Wangsa viel te bespeuren, kreeg hij het inwendig te kwaad; het was aan niets te zien, dan aan de kleur van zijn gezicht; dat zag paarsch!

[p. 97]

Op het Stadhuisplein was het zoo stil, als stond er geen sterveling in plaats duizenden. Terwijl de handeling op het bordes van het stadhuis voorviel, nu en dan, bij het lezen van 't doodvonnis door tromgeroffel vergezeld, hoorde men niets dan een paar elkaar kruisende, rommelende en bellende trams, onverschillig voortrijdend; een beeld van het va et vient; bij leven en dood, bij feest of terechtstelling, - up and down the city-road! De moraal der mechanica!

Een paar kerels kruipen onder het rouwfloers; het valluik zinkt weg; met een doffen slag valt het lichaam in de strop om den hals; de kerels onder het rouwfloers trekken met alle macht aan de beenen van den gehangene; men ziet het aan de stille schokken van het lichaam; het hoofd neigt opzij; de beul, die het touw stil hield om het ronddraaien van het lichaam, na het trekken aan de beenen te beletten, neemt den witten hoofddoek af en bindt dien voor het gelaat.

Na een paar minuten is de straf aan den moordenaar voltrokken; onbeweeglijk hangt hij te halverlijve boven het gat van 't valluik; de dokter constateert den dood, maar men laat Wangsa nog eenige minuten hangen pour acquit de conscience; dan wordt het lichaam afgelaten door het gat, in een baar gelegd en weggedragen.

C'est fini. Haast alle aanwezigen zijn onder de uitvoering bleek om den neus geworden; de pochers het meest. Een europeaan viel flauw in het residentiekantoor, een der pikeniers in 't gelid (men had zijn lans nog spoediger beet dan hemzelf!) en een inlandsche vrouw onder de menigte.

Toch maakt deze soort van doodstraf als zoodanig op de inlandsche bevolking een geringen indruk, en mist zij elke preservatieven werking. En over het geheel genomen doet deze erg onpractische en ouderwetsche opknooperij het op iedereen.

Hier was het een bijzonder geval; hier werd de indruk teweeg gebracht door de wijze waarop deze gewone inlander wist te sterven; door het feit, dat hij rustiger en kalmer was, dan 90% van de omstanders, die bleven leven.

Aan den moordenaar van den ongelukkigen Wigman had ik, als gezegd, zoo het noodig was zelf het doodvonnis kunnen voltrekken; als een man, die in de moeilijkste omstandigheden met kalmte en gelatenheid weet te sterven, was Wangsa bewonderenswaardig.