Engelbewaarder Winterboek 1978

[p. 60]

DINY SCHOUTEN, geboren in 1947 te Anna Paulowna, studeerde Nederlandse taal- en letterkunde aan de Universiteit van Amsterdam. Ze geeft les in Nederlands en schrijft literaire kritieken in het Haarlems Dagblad. Samen met Jan Fontijn stelde ze Carry van Bruggen (1881-1932), het dertiende nummer van De Engelbewaarder, samen.

[p. 61]

Een lezing van Carry van Bruggen
Diny Schouten

CARRY VAN BRUGGEN (1881-1932) was ten tijde van de Eerste Wereldoorlog een zeer bekende auteur. Een enquête die in 1915 gehouden werd, wees de schrijfster van De Verlatene (1910) en Heleen (1913) aan als de populairste vrouwelijke auteur. Carry van Bruggen vestigde haar naam voor de tijdgenoten vooral met die nu vrijwel vergeten boeken; niet met Prometheus (1919), Het huisje aan de sloot (1921) en Eva (1927), waarmee ze nu in literatuurgeschiedenissen vermeld staat.

De oorlogsomstandigheden waren voor Carry van Bruggen bijzonder moeilijk. In 1914 scheidde ze van haar eerste man, de journalist Kees van Bruggen. Ze vestigde zich met haar twee kinderen in Laren, en probeerde in het onderhoud van haar gezin te voorzien met journalistiek werk en door het geven van lezingen. Van Kees wilde ze geen geld accepteren, en de mogelijkheid tot het publiceren van romans was door de papierschaarste zeer beperkt. Daardoor was ze genoodzaakt om tegen haar zin het aanbod van De Amsterdamsche Dameskroniek, die haar vroeg als hoofdredactrice, te accepteren. Haar bestaan moet gedurende de oorlogsjaren erg vermoeiend geweest zijn. Ze gaf veel lezingen, soms drie op een dag, en daarnaast vulde ze elke week de gehele voorpagina van de Dameskroniek. In dezelfde tijd werkte ze ook aan haar filosofisch hoofdwerk, Prometheus, dat in 1919 in boekvorm verscheen, maar waarvan de tekst al in 1917 voor een groot gedeelte gereed was.

Carry van Bruggen was een talentvol spreekster. Ze vermeldt vol trots in een interview met André de Ridder (opgenomen in het Carry van Bruggen-nummer van De Engelbewaarder) dat ze eens het compliment kreeg: ‘Je spreekt in hoofdartikels’, en ze zegt erin ook dat ze heel gemakkelijk sprak, en haar fraaie volzinnen, zo, onveranderd, kon opschrijven. Haar ‘lezingen’ schreef ze niet uit, en daardoor is van haar voordrachten ook maar weinig bewaard gebleven. Slechts een paar ervan heeft ze later omgewerkt tot artikelen voor Groot-Nederland: ‘Humor en Idealisme’, ‘Realisme en Romantiek’, ‘Vaderlandsliefde, menschenliefde en opvoeding’ en het hier volgende ‘Twee moderne vrouwen’.

‘Twee moderne vrouwen’, uit 1915, is een betoog over de conflictsituatie waarin de ‘moderne, ontwikkelde’ vrouw, dan een nieuw fenomeen, zich geplaatst ziet. Met twee boeken, Candida van Shaw en Hasskamps Anna van Marie Vaerting als uitgangspunt geeft Carry van Bruggen haar visie op ‘de liefde en het feminisme’. Door het feminisme niet te laten ophouden bij maatschappelijke emancipatie is Carry van Bruggen haar tijd een stap voor; ze bespreekt emotionele aspecten van de vrouwenkwestie die eigenlijk pas met de ‘tweede emancipatiegolf van de jaren zestig werkelijk aan de orde zijn gekomen. Door het bestaan van het

[p. 62]

traditionele vrouwbeeld, waaraan ook een geëmancipeerde vrouw zich meet, niet botweg te ontkennen, levert Carry van Bruggen een fundamentele bijdrage aan de nog steeds actuele discussie over de man-vrouw-verhouding.

Maatschappelijke gelijk waardigheid en zelfstandigheid brengen een ontwikkelde vrouw in conflict met haar emotionele afhankelijkheid, stelt Carry van Bruggen in ‘Twee moderne vrouwen’. Veel van wat zij in dit artikel ter sprake brengt, heeft ze uitgewerkt in haar romans. Een coquette vrouw (1916) en Uit het leven van een denkende vrouw (1921, onder het pseudoniem Justine Abbing) zijn gebaseerd op hetzelfde wezenlijke conflict in de verhouding tussen man en vrouw. Ook Heleen en Eva, de romans waarin Carry van Bruggen het meest van zichzelf gegeven heeft, raken voortdurend het probleem van de vrouw, die de emotionele behoefte heeft om de man die ze liefheeft te ‘dienen’, maar zich door die liefde niet vernederen wil.

Bernard Shaw en Marie Vaerting, de twee auteurs die Carry van Bruggen in haar lezing bespreekt, zijn beiden erg belangrijk geweest voor haar werk. In Prometheus spiegelt ze zich bij voortduring aan Shaws levensopvatting. In haar romans verwijst ze herhaaldelijk naar de boeken van Marie Vaerting (die in Nederlandse bibliotheken overigens vrijwel onvindbaar zijn). Zo breekt Marianne Edema uit Uit het leven van een denkende vrouw na een discussie over Anna Hasskamp met haar verloofde. Ina, uit Een coquette vrouw, vergelijkt zich zowel met ‘Candida’ als met ‘Anna Hasskamp’ en moet, als de hoofdpersoon uit Marie Vaertings boek, haar nederlaag erkennen. Een vriendin vat Ina's probleem samen: ‘Jij bent in je eentje een kant van de “vrouwenkwestie” - en nog niet eens een zoo onbelangrijke. De vrouw met geest en talent onder den druk van den man zonder geest en zonder talent en die toch, die juist daarom den meerderheidstoon aanslaat van de klassieke huwelijksverhouding.’

In ‘Twee moderne vrouwen’ vat Carry van Bruggen het gangbare ideaalbeeld van de vrouw samen als: de vrouw kuis, trouw, monogaam en vóór alles moeder. Voor vrouwen als zijzelf, die niet aan die eisen konden voldoen, had dat beeld tragische consequenties. Ook om die reden, om Carry als persoon te kunnen begrijpen, is ‘Twee moderne vrouwen’ een bijzonder belangwekkend essay.