Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 49

De bramenzoeker †
door Top Naeff

‘.... en erkennen dat de wereld zoo is, zoo was, en zoo zal zijn, vloeiend en overvloeiend van geboorte tot dood, omgeven steeds door het zacht gegons der beperkte erkenningen en te laat gewonnen ervaring.’
Uit: Een gesprek bij het houtvuur.

ER zijn vrienden, zoo rijk aan gaven, en daarbij zoo gul van hart en geest, dat de vriendschap die wij hun van onzen kant mogen toedragen, altijd te kort schiet. En wanneer dan plotseling de dood de streep trekt onder dit debet en credit, dan weegt elk klein verzuim als een niet meer te vereffenen schuld, door welke de waarde van ons verlies wordt verhoogd.

Zulk een geboren vriend was voor velen de kunstenaar R.N. Roland Holst. De vriendschap scheen een onafscheidelijk deel van zijn wezen, niet minder dan het kunstwerk onder zijn handen; de behoefte aan maat en evenwicht, die dit leven zoo streng beheerschte, verhief haar boven den vriendschappelijken omgang en verleende aan zijn genegenheid - ook aan de bloeiendste, de warmste - den stijl, die haar bestand maakte tegen den duur van een menschenleven. Gelukkig zij, die daarvan hun deel ontvingen en nog mogen getuigen, over leven en dood heen, van wat in deze wereld even zeldzaam is als schoon.

De stijl is de mensch. In de stilte en de verheven vastheid van den dood verschijnt ons de waarheid daarvan in het alomvattend licht van een volbracht menschenleven. De innerlijke levenshouding, ingeschapen en verworven, die zich door de jaren heen openbaart en verraadt in alle gedragingen, in woord en gebaar, en in geval deze mensch een kunstenaar is, het adelsmerk hecht aan diens werk. Aan het kleine zoowel als aan het groote.

Het groote spreekt voor zich.... Wanneer op Zondagmorgen de zon de hooge glas-in-loodramen van den Utrechtschen Dom doet uitstralen over de gebogen hoofden, zullen duizenden het mensch-zijn ondergaan op een verhoogd plan. Het kleinere blijft voor den kring der naast-verwanten. Tusschen het groote werk - het levenswerk - door en wellicht ter verpoozing, heeft Roland Holst veel op schrift gesteld; het meeste met betrekking tot zijn vak,

[p. 87]

ideëel en kundig, en in verband met wat hij in de kunst van anderen vurig en diep kon bewonderen. Ook dit geschrevene kenmerkt zich door denzelfden voornamen stijl - tot een wet geworden voor al wat hij in welke materie ook wrocht - en verhelderde hetgeen, in stof uitgedrukt, niet voor een ieders bewustzijn klaar en bevattelijk mocht zijn.

Hoe verrassend kwam toen opeens, als een groet uit een onbekend land, dat kleine boekje: ‘Overpeinzingen van een bramenzoeker’, de rij dezer essays doorbreken! Een groet - zoo scheen het ons toe in die zonnige dagen - van een met de gansche natuur samengesmolten, en daarin gelukzalig dichterhart. Het onbekende land was de Brabantsche Heide, en het uitgangspunt waren de rijpe bramen ‘die altijd net zóó hingen dat je er niet bij kon’, en het ging over oogenschijnlijk zeer eenvoudige dingen: over een hond, over drie oude boertjes die, elk naar zijn eigen aard, stierven op hun plek, over de herinnering aan een bemind gelaat....

Lente, zomer, herfst en winter verluchtten de zwervende gedachten, op zoek naar de vrienden die kwamen en gingen, soms al gestorven waren of weggetrokken naar den vreemde, en even terugkeerden voor den droomerigen geest. En dit alles onder den blauwen hemelkoepel, bij het flitsen van het bliksemlicht door het krakend hout, bij het vlammend haardvuur, in de ruimte van een diep-ademend en liefdevol dichterhart geworden tot wijsheid en schoonheid.

Verrassend was dit boekje, verwonderen deed het niet. Zelfs niet omdat het, ditmaal geheel behoorend tot het domein der schoone letteren, als zoodanig zoo voortreffelijk was. De grooten onder de kunstenaars, de eigenlijke dragers van een cultuur, hebben het door de eeuwen heen bewezen, hoe weinig gebonden zij zijn aan de stof waarin zij zich uitdrukken, hoe licht zij veroveren ook op ander terrein, al hebben zij van het ambacht daar weinig of niets geleerd. Michelangelo, Goethe; in ons land: Diepenbrock, Jac. van Looy, Jan Veth. Het welt al uit één bron, het wordt door denzelfden klop van het bloed - het levensrhythme van den kunstenaar - gestuwd, het wordt gedragen door den stijl.... die de mensch is.

‘De overpeinzingen van een bramenzoeker’ werden voor de vrienden een kostbaar bezit, lichter te hanteeren dan een Domraam, iets tastbaars in de intimiteit van het woonvertrek, en daarom toch niet minder dan de monumentale scheppingen afgietsel van den universeelen geest.

Er zijn in deze eerste Nieuwjaarsdagen, terwijl de regenwinden zwalpten om het stille huis, waarin deze mensch in staatsie lag, tal van vragen in ons opgekomen, waarop het antwoord in dit boekje alreeds gegeven werd. Om zoo veel wat tusschen hemel en aarde is, om alle getijden, hadden de gedachten van den Bramenzoeker gespeeld....

Terwijl de dood nog ver-af leek, trachtte zijn ziel al naar een goede verstandhouding, alsof hij hem, wanneer de tijd gekomen zou zijn, niet minder

[p. 88]

hoffelijk en welwillend tegemoet wilde treden dan de menschen en de dieren op zijn levensweg.

Dit schreef hij over het sterven van zijn hond (blz. 87): ‘Toen hij ten slotte zijn zachten kop aandoenlijk boog tot de groote rust, toen besefte ik, dat hij, die mij zoo vaak wild-vroolijk had achterhaald, mij nu onherroepelijk vóór was op dien langen ononderbroken loop, dien wij maken door de geheimen der ondoorgrondelijke natuur’.

En dit: ‘Tot den winter’ (blz. 92), alsof hij onbewust en vast niet met zijn goed-vinden, den vrienden, die afscheid van hem zouden moeten nemen door de witbesneeuwde duinen van Westerveld, een treffend citaat aan de hand had gedaan:

‘Besluiteloos valt de sneeuw in dunne vlokken, in een stilte die wit en suizend is, die zwevend en zonder grenzen is, en tot 's levens einde voort kan duren....’

En ook nog dit (blz. 13):

‘Van waar komen die mystieke ontbolsteringen van het hart, waar ontspringt die geheimzinnige kracht, die van uit den dood tot het leven stijgt en in die vlucht ook hen, de vergetenen die rusten ver buiten het gezichtsveld van het hart, tot in de sfeer der herinnering medevoert? Wie maakt ons tot klankbord, wie bespeelt ons met schoone maar huiverige melodieën, welke macht van uit de tijdeloosheid legt ons dezen spiegel voor?’

Vragen, die tegelijk antwoorden zijn, en ons verzoenen met de dingen zooals zij zijn, en met de wetten waaraan wij ons hebben te onderwerpen. Die ons in dit geval ook doen vertrouwen dat de Bramenzoeker, naar Nietzsche's woord dat hij tot het zijne maakte: ‘het leven meer zegenend dan verliefd heeft mogen verlaten.’ Heengedragen door de gestadig neerdalende sneeuw, waarvan elke vlok in haar symmetrische smetteloosheid zoo dikwijls zijn kunstenaarsoogen had verrukt, opgenomen in de eeuwige Orde, waarvan het harmonisch accoord hem een leven lang begeleidde.