Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 49

In memoriam prof. R.N. Roland Holst
door W.A. van Konijnenburg

DE kunstenaar Roland Holst heeft aan het ideaal, de gemeenschap in geestelijken en religieuzen zin te versterken en te verheffen, door het kennen en bevestigen van de blijvende waarde van het leven, gestalte gegeven. Genialiteit, het vermogen tot discipline en organisatie, schonken aan deze persoonlijkheid de edele superioriteit, verkondiger te zijn van liefde en eeuwigheid.

Des menschen streven naar het volmaakte, het hartstochtelijk verlangen naar het sublieme, wordt slechts door enkele uitverkorenen tot een levende getuigenis gebracht. Zulk een begenadigde was hij; een geroepene, om het innig samengaan van het ongeziene met de reeële verschijning te manifesteeren, om in de idee als beeldenden vorm het verhevene, het immanente te beleven en te doen beleven.

Het Goddelijk doel der kunst was zijn roeping; een roeping, die voor vervulling en verwezenlijking alleen diegenen aanwijst, die den ernst bezitten, den wil ‘de persoonlijkheid te vormen’; niet als een verzinsel, een toevallige modegril, een schreeuwende helleman voor het luidruchtig marktgedoe, maar als gevolg van een nooit verzaakt plichtsgevoel tegenover des levens diepsten grond, een opofferenden en meditatieven inkeer, dag aan dag, uur aan uur, gedurende het geheele leven.

Bij de grooten wordt de volledige ontplooiing en voltooiing der persoonlijkheid met het laatste werk voltrokken.

Roland Holst, als jongeling van twintig jaar, had reeds een sterk gespannen aandacht. Hij had al op jongen leeftijd het voorgevoel van een roeping, maar zijn persoonlijkheid was nog verborgen en omhuld en door de oudere generatie behoedzaam en beschermend in de windselen der conventie gewikkeld. Dit uiterlijke kleed was door zijn intensief karakter spoedig versleten en aan flarden gereten.

De persoonlijkheid streefde met kracht naar ontplooiing; toch bleef zijn levensweg, als 't ware, een moeilijke en moeizame reis naar een nieuw te ontdekken land. De ongevraagde medereizigers op den levenstocht, de tijdgenooten, zij gelooven zelden aan het bestaan van dat nog te ontdekken

[p. 76]

land. Hun hoonen en jouwen, hun geringschatting, aangespoord nog door goede en slechte bedoelingen, vormen altijd de begrijpelijke, maar niet verheffende begeleiding.

Wat zou hem dat deeren? Het is de aard van den ziener, op eigen onwankelbaar geloof te vertrouwen, en door den prikkel van het visionaire in steeds stoutmoediger drift voorwaarts te gaan.

En hoe is dat nieuwe land, hoe is zijn persoonlijkheid geworden?

Zijn arbeid heeft het geopenbaard. Zijn streven voert de Nederlandsche kunst, die in de impressionistische school, binnen de grenzen van het kleine genre, in 1890 een bloei bereikte, naar een hooger en universeeler plan, naar de idee, naar het gebied van een geestelijke hiërarchie.

Op dezen weg naar ontplooiing waren de beslissende momenten: zijn ethische overtuiging, boven de politiek uit, op het sacrale te richten, en de mathematiek te erkennen en te aanvaarden als mystieken en kosmischen grondslag van alle beeldende kunsten.

Breeder werd toen zijn vlucht, hooger de stijging, sterker nog het richtinggeven aan den groei van de beeldende cultuur. De opgang van de kunst tijdens de impressionistische school beperkte zich uitsluitend tot de schilderkunst. Maar tijdens het leven van Roland Holst is het beeldend-streven over de geheele linie in volle actie gekomen: architectuur, schilderkunst, beeldhouwkunst, grafiek, kunstnijverheid, elkander tot samenwerking en grooter eenheid inspireerend. De stijging op beeldend gebied ging parallel met den algemeenen groei, met de indrukwekkende maatschappelijke ontplooiing der laatste veertig jaren. De krachtige en energieke ondernemingsgeest op bijkans elk gebied: handel, industrie, scheepvaart, mijnbouw, hier en in de koloniën, heeft een grootscher en universeeler gemeenschap gevormd, met een steeds sterker wordende neiging naar een meer spiritueel-gerichte levensbeschouwing. Het verlangen groeide naar een beeldende uitdrukking daaraan equivalent, naar een kunst gericht op de hoogste levenswaarden, geestelijk georiënteerd en groot van structuur.

De kunstenaar Roland Holst, die door zijn inspireerende en apostolische kracht in beeld en woord, mede de geestelijke cultuur ontwikkelde en modeleerde naar den aard zijner hooggestelde idealen, was met dit verlangen samengegroeid. Dit samengaan, gesteund door het vertrouwen in zijn toegewijd kunnen, wekte bij velen den wensch, hun levensideaal door de kunst van Roland Holst verheerlijkt en bekroond te zien. Zijn groote werken ontstonden. Zij zijn in vorm en kleur, in materiaal en voorstelling naar den aard der bestemming gedifferentieerd, maar innig te zaam gebonden door het toegewijd streven de sfeer van het verhevene te beelden, de hemelsche verrukking, de getuigenis, dat de liefde in Godsvereering besloten, den sleutel vormt tot den verborgen zin der wereld.

[p. XV]

r.n. roland holst, kop van mozes - detail noordertranseptraam in de domkerk, utrecht

[p. XVI]

eenige raamfragmenten van r.n. roland holst: 1930, raadhuis amsterdam; 1928 (schooltje), lyceum valeriusplein amsterdam; 1926-1936, eerste en tweede domraam utrecht (priester - links onder en johannes - rechts onder); 1931, postkantoor utrecht, fragment met geitje en vogels