Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 48

[p. 369]

Boekbespreking

Letterkunde

Gerard van Eckeren, Parade gaat door! Em. Querido, Amsterdam, 1937.

Van de vóór-den-oorlogsche auteurs, nog in actieven dienst, is Gerard van Eckeren degene die het meest blijk geeft van den wil, ongetwijfeld ook den drang, zich te vernieuwen. Was zijn vorige roman ‘De oogen in den spiegel’, ofschoon als geheel niet representatief, van den schrijver van o.a. het te vroeg vergeten, voor zijn tijd wél representatieve: ‘Annie Hada’ reeds verrassend, dit laatste boek ‘Parade gaat door!’ bewijst dat Gerard van Eckeren voor wat hij nog te zeggen heeft - en dat is niet weinig - naar andere vormen grijpen moest dan die waarin naar een vroeger procédé zijn beste werk kon worden gevat.

Men kan in den chaos dezer jaren zwijgen, hetgeen volgens het spreekwoord: spreken is zilver.... wellicht meer dan ooit ‘goud’ is, of men moet meepraten op een al even chaotische wijze, commentaar op de niet bij te houden indrukken van den dag, in- en uitvallen over alles en nog wat. De meesten doen dit in essay-vorm, die er zich vooralsnog ook het best toe leent. Een uitgesproken romanschrijver echter kan zich daar op den duur niet mee tevreden stellen, hij wil niet alleen zich-rekenschap-geven, getuigen, belijden of propageeren, hij wil vóór alles ‘beelden’. Aldus ontstaat de hybridische romanvorm, half litteratuur half reportage, waarin wij - maar meestal uit jongere handen dan die van G. v. E. - den hedendaagschen roman zien verschijnen. Wij kennen er de deugden en de gebreken van - de bestanddeelen zijn en blijven ietwat onverzoenlijk - en hebben in de meeste gevallen te kampen met de filmachtige onduidelijkheid van vele o vervulde, plastisch zwakke bladzijden, die het voorstellingsvermogen van den lezer op een zware proef stellen. Zulke brokken ‘pakken’ dan niet, het wordt min of meer een straf er de aandacht op te spannen, voor zoover de draad van het verhaal niet verloren mag gaan.

Ook Gerard van Eckeren, een van onze beste prozaschrijvers, is het niet altijd gelukt deze perikelen van het gemoderniseerd romanprocédé bij zijn laatste boek te overwinnen, en hier staat de lezer voor een des te moeilijker probleem omdat wij nog op de vaagste plaatsen den bekwamen stylist herkennen - daaraan ligt het dus niet - en ook blijven gevoelen, dat hetgeen dezen uit herinnering en recente ervaring voor den geest heeft gestaan, voor hemzelf geenszins onduidelijk, ja, vol levende werkelijkheid moet zijn geweest. Wij herademen zoodra de schrijver weer op een plaats aanlandt, waar zijn oude techniek - het bloed kruipt waar het niet kan gaan - zich van de stof meester maakt, om haar uit te werken op een dramatisch plan en in een eigen atmosfeer. Die plaatsen zijn talrijk en schenken ons prachtige fragmenten, fijn en levendig geschreven en met veel verinnigd begrip. Het is soms of deze, als bij een décalqueer-prent langzaam uit ‘het niet’ opkomen en doorkleuren. Wij noemen: het tooneel in den kelder, blz. 62, dat even aan ‘Le grand Meaulnes’ herinnert; het overlijden van ‘Minna’, blz. 169-179; het tragisch einde van den soldaat Pierre Lemoge, waarin het bewogen hoofdstuk: ‘Het bodemlooze’ culmineert; het weerzien van vader en zoon, die elkander nog onverhoopt, in weldadige vertwijfeling, menschelijk vinden, aan het slot van den roman.

Gerard van Eckeren is een schrijver van calvinistischen huize; al heeft hij zich nooit op de onderscheiding: christelijk, laten vóórstaan en al heeft zijn werk onder geen

[p. 370]

dogma geleden - daarvoor stond een ruim gevoels- en gedachtenleven borg - zijn sterkste indrukken hangen toch samen met zijn opvoeding in een bepaald milieu, en wij begrijpen dat de vernietiging van zoovele geestelijke waarden en de dreigende ondergang onzer beschaving voor iemand uit die kringen, niettegenstaande hij ook van het conservatisme de hypocrisie en vrome starheid klaar doorziet, verbijsterend moet zijn; erger nog dan voor degenen, die van huis uit minder ‘ernstig’ werden groot gebracht.

In Willem van Weele Caers, zoon van den rechtschen ex-minister, heeft G. v. E. een jongen geschetst, hem in dien zin verwant. Een gevoelig reageerende jongen, die het nergens vinden kan, omdat zijn hart blijft hangen aan de essentiëele waarden van een vorig tijdperk (zijn jeugd) en hij altijd weer tracht te midden van de algeheele ontwrichting, de geestelijke inflatie van de latere jaren, deze waarden te redden. ‘De zonde tegen den heiligen geest’ behoudt voor hem haar volstrekte draagkracht; wat ook een jonger bewustzijn over boord moge gooien, zij blijft en wreekt zich.

Het uiterlijk leven van dezen Willem Caers, de dingen die hij doet en die hem overkomen, ze zijn alleen te aanvaarden en boeiend in dit verband. Een zinnelijk kinderspel, dat tot de catastrophe van zwangerschap bij een jong meisje leidt, schokt hem voor zijn leven. Op zijn vlucht naar het buitenland ziet hij in een armzalige jonge vrouw met een zuigeling op haar schoot het evenbeeld van deze ‘Mary’ en tracht ‘wat aan haar goed te maken’. Het onuitroeibaar begrip van ‘boete en verzoening’. Wanneer hij later, op zijn weg als oorlogs-correspondent dien zuigeling - een volwassen chauffeur - terugvindt, ziet zijn verbeelding opnieuw zooiets als een gemankeerden zoon in hem, en kweekt hij, onverbrekelijk verbonden aan zijn verward verleden, deze vaderlijke gevoelens in zichzelf aan, om maar iets van waarde te kunnen stellen in de plaats van het onwaardige, het ‘onrecht’, dat zijn innerlijk leven beheerschen bleef.

En wij gevoelen - de feiten daargelaten - dat wat hem drijft niet meer is: vroomheid in engeren zin, maar diepe eerbied voor het leven, zooals het zou kúnnen zijn, zooals de verbeelding het kent, en altijd weer opnieuw schept. Op de vraag: wat is God? die het kind Willem Caers eenmaal op den vochtigen keldermuur schreef, ligt hierin het antwoord. En met dit antwoord op de lippen vindt hij ten slotte den dood onder de instortende muren van een huis in Spanje, terwijl hij bezig is een oude, doodelijk gewonde vrouw het sterven te verlichten. ‘Gelooft de senor in God?’ ‘Ja,’ zegt hij. Maar het is een andere God, dan de God van zijn jeugd, aan wien hij vertwijfelde; aan de hand van dezen God kan hij verzoend ten gronde gaan.

Door deze verantwoording van het, de dingen raadselachtig verwevend innerlijk leven, het verbeeldingsleven, dat over alle uiterlijke waarschijnlijkheid en onwaarschijnlijkheid heenreikt, toont Gerard van Eckeren zich inderdaad een modern auteur, van den nieuwen tijd, die een Pirandello voortbracht. Hoezeer hij er zich tegelijkertijd tegen wapent, blijkt uit het motto van Pascal dat door het geheele boek heen werkt: ‘Les hommes prennent souvent leur imagination pour leur coeur, ils croient être convertis dès qu'ils pensent à se convertir’. Want het verbeeldingsleven is even machtig als gevaarlijk, het voos en valsch idealisme van de massa is er almede een uitvloeisel van. Parade gaat door! Niet te stuiten. Op den duur wellicht te overzien....

Bij al wat er als het ware nog ongevormd in dezen roman besloten ligt, is het een moedig en belangwekkend boek, een poging om door middel van den roman te komen tot redelijker bewustzijn van wat ons als een nachtmerrie beklemt, er gestalte aan te

[p. 371]

geven. Een boek van den gerijpten geest, die hier en daar onbegrijpelijk fantaseerde, maar daartegenover ook diepten benaderde, welke zich alleen openen voor een schrijver die in volle overgave zijn materie peilt. Het is opgedragen aan de nagedachtenis van Carry van Bruggen.

Top Naeff

Tai Aagen Moro, Levend Speelgoed. A'dam, Van Holkema & Warendorf, 1937.

Hoe komt het toch dat we bij de mode, die tegenwoordig heerscht om in de litteratuur een sprookjessfeer te doen herleven - telkens weer bevangen worden door een verlangen naar dien grooten dichter en verteller, die ieder levenloos ding door zijn woord levend maakte.... Andersen?

Men mag toch niemand het recht ontnemen op zijn manier sprookjes te schrijven? Maar als Henriëtte van Eyck alles laat leven, tot een zonnestraal toe die een mannetje wordt, als bij Dé van der Staay het olie- en azijnfleschje dierbare gesprekken gaan voeren en Tai Aagen Moro (van wie we zoo iets heelemáál niet verwachten) laat een steenen kikker met een speelgoedaapje de wereld in trekken, dan bekruipt ons het heimwee, dat we hierboven trachtten te schetsen. Het is alles goed en wel, maar er is in dit verschijnsel iets dat niet heelemaal echt is.

Het ligt geloof ik aan den levenwekkenden adem van een groot mensch die werkelijk, diep in het hart, geloofde dat al het bestaande bezield is - waardoor wij lezers, mèt hem gelooven.

En al is Tai Moro's verhaal over levend speelgoed niet zoo erg gek, ja, zelfs wel eens boeiend, overtuigen in dieperen zin doet het ons toch niet.

Ik weet niet waarom ik er iets op tegen heb, dat die antieke, met steenen bezette kikker in menschentaal spreken kan en dat zelfs gaat doen tegenover doodgewone, ja, banale menschen, die dus geen speciale ooren kunnen hebben om de sprookjestaal te verstaan. Deze totaal onvoorbereide menschen slaan dan ook van schrik achterover!

Bij Grimm zal men iets van dien aard nooit vinden, daar spreken wèl de dieren, doch niet de voorwerpen. Andersen bezat nu eenmaal de unieke kracht, waarmee hij voorwerpen - een kachel of een halsboord, - tot wezens maakte, die een geheimzinnig, eigen aura uitstraalden.

Veel minder dan de pad is de kikker een sprookjesfiguur, en déze kikker wordt voorgesteld of hij in China het symbool van wijsheid beteekende - wat ook al vreemd is.

Het lieve, onschuldige aapje is werkelijk aardig en de twee jongens, die een tijdlang het levend speelgoed op zolder herbergen, staan ons wel goed voor den geest, zooals zij in de zonnige speelkamer, met oom Paul versche broodjes eten en er het levend speelgoed laten rondspringen.

Er zit ook iets als moraal verborgen is deze geschiedenis! Want duidelijk is het dat het aapje in zijn naïeviteit en liefheid, soms heel wat méér bereikt, dan de kikker met zijn intellectueele superioriteit! Dit boek is bijna geschikt voor kinderen - zij zullen er wel niet álles van begrijpen, maar hun fantasie kan aanvullen, kleuren, voller maken en ze zullen er zeker wel van genieten.

Doch voor ons, critische volwassenen, blijkt het - ondanks gedeelten met uitgesproken charme - niet overtuigend. Het roept de schim van Andersen op en we voelen heimwee naar het stralend paradijs onzer kinderjaren!

Jo de Wit

[p. 372]

Anton van Duinkerken en C.J. Kelk, Poëzie uit den Pruikentijd, Amsterdam, Bigot en Van Rossum (De Uilenreeks No. 28).

‘Een eeuw van weelde en lichtzinnigheid, van galant travesti en van teederen weemoed, een eeuw van stilgeworden humanisme en van ontbindende orthodoxie is de achttiende eeuw.’ Zoo vangen de samenstellers van dit alleraardigste boekje hun toelichting voor den lezer aan. In enkele bladzijden geven zij dan een voortreffelijke karakteristiek van het tijdperk, uit de poëzie waarvan zij een keuze deden voor hun bloemlezing.

In hun opzet om datgene te bieden waarin onze tijdgenoot belang kan stellen, zijn zij zeer geslaagd en het is niet hùn schuld, dat niet alles even mooi of sympathiek is. Staring's ‘Herdenking’ (hoeveel maal al zou dit gedicht in een bloemlezing vereeuwigd zijn geworden?) houdt het maar al te gemakkelijk uit tegen vrijwel de geheele rest. Noemen wij verder ‘Lijkkrans voor mijn dochtertje’ van Dirk Smits, met den prachtigen slotregel ‘doch liet de schulp beneden’; Brief aan Aagje Deken door Elisabeth Wolff-Bekker bij het overlijden van haar echtvriend, met het, natuurlijk ook berijmd, antwoord van Agatha; enkele verzen van Poot, die hier ook gemakkelijk spel heeft; een voor dien tijd blijkbaar geestig sonnet van Juliana Cornelia de Lannoy, die Babylon, Ninive, Titus' zegeboog, Piza en Pharos ten tooneele voert om ons mede te deelen, dat (wegens de onbestendigheid aller dingen) na den trouwen dienst van acht of negen jaren de haak van haar balijnenrok het begeven heeft; Rhijnvis Feith's ‘Nieuwjaarslied’ (Uren, dagen, maanden, jaren....); een zeer treffend en zuiver ‘Gebed’ van Bilderdijk; enz. - Men koope het boekje en geniete van den gevarieerden inhoud. De samenstellers merken nog op, dat zij geen volledig overzicht van het voorradige materiaal hebben geboden en dat zij zich hebben moeten beperken tot een kleine keuze. Wellicht vinden zij nog eens gelegenheid, bij een herdruk b.v., meer poëzie aan de vergetelheid te ontrukken. - Voor dat geval zou ik hun aandacht willen vestigen (grasduinen is aanstekelijk!) op een vergeten dichter, nl. Robert Hennebo, uit wiens ‘Verzamelde Dichtwerken’ (Amsterdam 1721) naast een fragment uit het 504-regelig gedicht ‘Lof der Jenever’ het hier volgende gevoelige versje opgenomen zou kunnen worden.

Aan Claudia

Ik zie u ieder' dag, en zoeke u als het licht;
Doch als mijn hertsgeheim zijn' kerker wil ontslippen,
Sluit Eerbied beevende mijn lippen;
Maar Liefde spreekt door mijn gezicht.
Zo deeze taal u kan bekooren,
Zij uit zich klaar genoegd; zij doet u duid'lijk hooren
Den toestand van mijn Hert, verteerd door minnepijn;
Een Hert, zo teder, ingetoogen.
Helaas! verstond gij slechts mijne oogen!
Wat zou dat Hert gelukkig zijn.

Johan de Molenaar