Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 46

[p. 141]

Boekbespreking

Jan de Hartog, Ave Caesar, Bussum, C.A.J. van Dishoeck, 1936.

Een merkwaardig goed debuut dit boek. Doch dat niet alleen. Want deze roman is niet alleen ‘litterair’ van beteekenis, maar vooral ook omdat er een andere geest uit spreekt dan tot nog toe vrijwel schering en inslag bij de jongeren was. En van deze boeken moeten wij het op het oogenblik hebben. ‘Talent’ is in de hedendaagsche letterkunde voldoende aanwezig, maar het ontbreekt in zeer vele romans en novellen van de jongere generatie aan waarachtig, eerlijk en diep levensbesef. Er worden problemen te over gesteld, maar het is of zij louter dienen als speeltuig voor het intellect.

Jan de Hartog houdt zich met al deze dingen niet op. Hij schrijft niet als een toeschouwer over de werkelijkheid, maar als een die er zelf midden in staat. En het is op zichzelf reeds een verademing hier te maken te hebben met een boek, dat niet langs het leven van dezen tijd heenglijdt. maar er zich zoo ernstig en consequent mogelijk mee confronteert.

Figuren als Marsman en Vestdijk hebben met een dwaze hardnekkigheid geloofd in een lezerspubliek van de ‘intelligentie’ van een Ter Braak en een Du Perron en toen dit niet aanwezig bleek te zijn, hebben zij - zie een roman als ‘Heden ik, morgen gij’! - maar over de hoofden van het publiek heen voor elkander geschreven en voor hun vrienden. Maar een litteratuur, die geen breedere basis dan die der intelligentie heeft, brokkelt snel af en verliest haar suggestieve kracht. Ten slotte blijkt telkens weer, dat ‘kunst’ en ‘leven’ niet buiten elkaar kunnen, hoe hinderlijk dit ook moge zijn voor hen, die in ethisch opzicht ‘kopschuw’ zijn geworden. In de sfeer van de intellectueele broeikas kan men de meest exotische bloeisels trekken, maar zij zijn onvruchtbaar en hebben geen levensvatbaarheid.

Jan de Hartog schrijft het levensverhaal van een der duizenden hedendaagsche jongeren - een kweekeling van de Amsterdamsche zeevaartschool - die niet of nauwelijks aan den slag kunnen komen en wier beste jaren vergaan in angst, wanhoop en verbittering. Het is geen opwekkend boek en de ‘bevrijding’, waarover de uitgever op het omslag spreekt, hebben wij er niet in kunnen ontdekken. Integendeel: een hartstochtelijke klacht, die geen antwoord vindt, is het einde.

Tot op zekere hoogte kan men dit aan voeren als een bezwaar tegen het boek, doch aan den anderen kant meen ik, dat wij toch meer reden hebben er den schrijver dankbaar voor te zijn, dat hij niet beproefd heeft zijn verhaal een oplossing te geven, terwijl hij zelf er op het oogenblik, dat hij het schreef, geen werkelijke ‘oplossing’ voor bezat.

Deze kreet, deze noodkreet, moest eenmaal klinken; ook in het rustige zelfvoldane Holland! Zij komt laat, en misschien heeft De Hartog gelijk en komt zij té laat. Misschien is het waar, wat hij namens ‘onze’ generatie

[p. 142]

aan het slot van zijn boek zegt: ‘Wij zijn in een oorlog geboren en zullen in een oorlog verrekken. Wij hebben het verdiend, want alles had anders kunnen zijn. Wij hadden de menschheid moeten dienen, wij hebben den mensch gediend. Nu heeft de haan gekraaid, de dood komt om ons te halen, die faalden door te zwijgen. Wij buigen het hoofd voor den grooten mensch, en leggen het in zijn handen, want hij is gezonden om ons te straffen, al weet hij niet wat hij doet. Ave Caesar, wij die gaan sterven groeten U!’

Ik weet het: dat heeft niets van een oplossing. Maar misschien is deze totale verslagenheid de eenige mogelijkheid, die tot een ‘verlossende’ oplossing - en dat is ten slotte de eenige reëele oplossing - voorbereiden kan.

Het proza van De Hartog is helder en eenvoudig, zonder barokke versierselen. Het maakt den indruk met zorg neergeschreven te zijn. Hier en daar lijkt ons een zekere onevenwichtigheid te bespeuren in de compositie, die waarschijnlijk haar oorzaak vindt in het feit, dat het den schrijver niet steeds gelukt is zich heelemaal los te maken van zijn stof. Men kan bemerken, dat hij onder het schrijven is gegroeid en daardoor is ook de visie op zijn onderwerp aan zekere schommelingen onderhevig geweest. Tegenover het eerste deel van zijn roman stond hij b.v. ongetwijfeld veel objectiever dan tegenover het laatste gedeelte.

Doch dit alles zijn ten slotte bijzaken. Waar het om gaat is, dat hier niet alleen een schrijver debuteert met een veelbelovend talent, maar dat bovendien uit zijn werk een geest van menschelijkheid en waarheidsliefde spreekt die wij hard noodig hebben in onze hedendaagsche letterkunde, die aan het ‘intellect’ zooveel eer schenkt en aan het ‘hart’ zoo weinig denkt.

Roel Houwink

W.L.M.E. van Leeuwen, Drift en Bezinning. Amsterdam, De Wereldbibliotheek, 1936.

Het is altijd een uiterst hachelijke onderneming ‘geschiedenis’ te schrijven van de litteraire periode, waarin men zelf leeft. Er is een oud Chineesch spreekwoord, dat zegt: Helder is de blik van dengene, die uit de verte toeziet, doch in nevelen gehuld is het zicht voor hem, die zelf bij het gebeuren betrokken is. En de waarheid, die in deze zegswijze besloten ligt, doet zich ook gelden ten opzichte van het overigens in menig opzicht niet onverdienstelijke werk van den heer Van Leeuwen.

Er komen karakteristieken in dit boek voor - ik denk b.v. aan die van Arthur van Schendel, Slauerhoff, Vestdijk, Ter Braak en Den Doolaard -, die voortreffelijk zijn, doch daartegenover kleven deze poging tot contemporaine geschiedschrijving zeer ernstige fouten aan. Een der voornaamste daarvan is, dat de auteur er niet in geslaagd is, zich metterdaad op het objectieve standpunt te plaatsen, dat hij in theorie gaarne zou hebben ingenomen. Wij bedoelen hiermee natuurlijk niet, dat hij zich ten

[p. 143]

aanzien van bepaalde schrijvers min of meer door een persoonlijke voorkeur heeft laten leiden, immers zooiets is nu eenmaal, gegeven de beperktheid van den menschelijken geest, onvermijdelijk, doch wel hebben wij hierbij het oog op het feit, dat hij doorloopend de jongere generatie ten koste van de oudere verheerlijkt en dat had hij als geschiedschrijver niet mogen doen.

Er is niets op tegen, dat een jongere generatie haar standpunt ten opzichte van de haar voorafgaande generatie bepaalt; dat is zelfs noodig en ligt in den loop der dingen besloten. Doch de geschiedschrijver heeft zich hier buiten te houden. Hem is juist in het bijzonder de taak opgelegd de continuïteit aan te wijzen, die er ondanks allerlei historische caesuren in de ontwikkelingsgang der letterkunde valt waar te nemen.

Van Leeuwen heeft zich hier blijkbaar niet vrij kunnen maken van de suggesties, die hem in het bijzonder de z.g. Forum-groep moet hebben geschonken en zoo is het beeld, dat hij van de oudere schrijvers ontworpen heeft, voor een deel hoogst oppervlakkig en voor een ander deel bijna caricaturaal verwrongen geworden.

Ook ten aanzien van de litteratuur der Katholieke en der Protestantsche Jongeren is hij niet zeer gelukkig geweest. Uit hetgeen hij over deze groepen schrijft, blijkt duidelijk, dat hij het orgaan mist om te begrijpen wat er bij hen omgaat. Nu kan men ongetwijfeld van iemand, die in hart en nieren ‘vitalist’ is, niet verwachten, dat het hem gemakkelijk zal vallen de Katholieke en de Protestantsche literaire probleemstellingen te verstaan, maar wel mag men eischen, dat men zich minder gemakkelijk van deze dingen afmaakt als Van Leeuwen hier heeft gedaan.

In het algemeen wil het ons voorkomen, dat de fouten, die de schrijver gemaakt heeft in dit boekje, terug te brengen zijn tot een gemis aan wijsgeerige bezinning met betrekking tot de principes, welke aan zijn litterair-historische studie ten grondslag liggen. Had hij deze principes dieper, en vooral kritischer, doordacht, dan zou hij er waarschijnlijk beter in geslaagd zijn een standpunt te vinden, waarvanuit hij de jongste letterkunde had kunnen beoordeelen zonder zich schuldig te maken aan een ‘mishandeling’ der oudere litteratuur.

Trouwens het lijkt ons voor iemand, die het niet van dichtbij mee gemaakt heeft, onmogelijk een geschiedenis te schrijven der jongste letterkunde, zonder een grondige bestudeering van de geheele geestelijke situatie van Europa in de oorlogsjaren en onmiddellijk daarna. Eerst deze inschakeling van onze jongste letterkunde in het cultureele gebeuren van den tijd, kan den schrijver een waarborg verschaffen voor een redelijke objectiviteit in zijn beschouwingen. Men vergete toch niet, dat het materiaal, dat op dit terrein aan onze oordeelsvorming ten grondslag ligt, voor het meerendeel door ‘tijdgenooten’ en ‘interessenten’ geleverd is, zoodat het alleen reeds op grond hiervan met groote voorzichtigheid en niet zonder een kritische

[p. 144]

terughoudendheid dient te worden gebruikt. Bij Van Leeuwen merkt men hiervan echter veel te weinig en soms kunnen wij het gevoel niet onderdrukken, dat hij bepaalde, door hem bijzonder hoog geachte figuren maar klakkeloos heeft nagepraat.

Intusschen willen wij hiertegenover gaarne stellen de vele bezwaarlijkheden, verbonden aan een dergelijk werk. Wij twijfelen niet, of de schrijver zal bij een eventueelen herdruk zijn boek op tal van punten grondig herzien.

Roel Houwink

D.A. Cramer-Schaap, Rebecca. Assen, Van Gorcum & Comp., 1935.

Men kan natuurlijk van meening verschillen over de waarde van het Bijbelspel als zoodanig, doch over één ding zal men het immer eens kunnen zijn: een dergelijk werk stelt hooge eischen aan de litteraire uitbeeldingscapaciteiten van den auteur. Want hij heeft hier te maken met reeds gevormde stof, die hij, voorzoover dit in zijn bedoelingen ligt, te hervormen of aan te vullen heeft. En daarvoor is het noodig, dat zijn taalvermogen zich zeer breed en diep ontwikkeld heeft.

Nu is dit helaas bij mevrouw Cramer-Schaap niet het geval. Heeft zij het zich te gemakkelijk gemaakt of schieten haar krachten te kort op dit gebied? Hoe het zij, dit spel is hier en daar ergerlijk vlak van taal geworden, veel vlakker dan haar eerder verschenen Bijbelspel ‘Ruth’ b.v., dat overigens in dit opzicht ook nogal te kort schoot.

Dat ‘spel’ hier heel wat goed kan maken, moge men erkennen; doch daarmee is het falen van de schrijfster niet te verontschuldigen. Wij mogen niet speculeeren op de minimum-eischen, waarmee het nog wel gaan zal. Wij moeten, juist in dezen tijd van verslapping van verantwoordelijkheid op bijna alle levensterreinen, vasthouden aan de hoogste eischen en daar telkens weer heen wijzen.

Wat zegt ge b.v. van deze strophe uit één der reien:

Gelukkig hij, die in het leven,
Als zij, zichzelf weet op te geven,
Die recht op 't doel weet af te gaan.
Die zo zichzelve leerde wennen
Zelfs in 't rumoer de Stem 't erkennen:
‘Roept Gij mij, Heer? Ik kom al aan.’

Men behoeft niet dadelijk Vondel er bij te halen om tot het inzicht te komen, dat deze regels toch wel van heel slappe taal-plasticiteit getuigen.

Roel Houwink