Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 44

Nederlandsche teekeningen (15de, 16de & 17de eeuw) uit de collectie F. Koenigs in het Museum Boymans te Rotterdam

Bij het verschijnen van dit nummer behoort deze mooie en ook in kunsthistorisch opzicht belangrijke expositie reeds tot het verleden, al mag men er zich tegelijkertijd over verheugen, dat de collectie van den heer en mevrouw Koenigs zich in Holland, namelijk te Haarlem, bevindt. Dat men uit haar rijke verscheidenheid herhaaldelijk putten kan en putten mag - in dit verband behoeft men zich slechts in herinnering te brengen, wat b.v. de Italiaansche tentoonstelling dezen zomer te Amsterdam aan teekeningen uit dit kostelijke particuliere bezit vertoonde - bewijst wel haar veelzijdigheid, waarvoor de verzamelaar zich moeiten noch kosten schijnt gespaard te hebben.

Ondanks het feit, dat over deze tentoonstelling in Boymans reeds betrekkelijk veel geschreven is, terwijl verschillende teekeningen door vroegere exposities tevens algemeener bekendheid hebben verworven, leek het ons van belang er nochtans hier ter plaatse eenige korte notities, welke voor latere onderzoekers hun belang kunnen behouden, over te verschaffen.

Als geheel, daarenboven door het aanvullend bezit van het museum nog vollediger geworden, hebben wij hier te doen gehad met een overzicht, dat in zijn geserreerdheid erin uitmuntte zonder verwarrende veelheid te laten

[p. 356]

zien, hoe de kunst van de teekening, die meest directe der beeldende kunsten, zich in het Noorden allengs ontwikkeld heeft tot het Hollandsche hoogtepunt bij uitnemendheid: Rembrandt, van wien ongeveer veertig werken aanwezig waren.

Van de oudste teekeningen zij allereerst de strakke gedragenheid van de Sint Lucas-figuur door Hugo van der Goes genoemd en een zilverstift van Rogier van der Weyden, een Madonna met Kind, waarbij in de plooienval der kleeding op beide teekeningen de stijl van den tijd zoo duidelijk tot zijn recht is gekomen. Daarnaast volgde het levend spel der lijnen en de realistisch-gebarende omstanders op de Hollandsche teekening van ± 1480 (nummer 21 van den beschrijvenden catalogus), voorstellend de Opwekking van Lazarus; een blad, waarop de architectonische ruimte reeds zeldzaam goed is uitgedrukt. Hier heeft de pen-techniek zich tot contouren beperkt en ook de afmeting bezit een eigen karakter, vooral als men een vergelijking trekt met een andere teekening van ± 1480, uit de Leidsche school, waarop Isaac en Rebecca voorkomen en die een ontwerp is voor gebrandschilderd glas (nummer 22).

Bij Jeroen Bosch op de Kruisdraging (nummer 3), in pen en potlood, breekt het realisme nog krachtiger en vrijer door in de gelaatsexpressies - bij Brueghel, den lateren meester, die op meer gezonden grondslag de lessen van Bosch zou weten ter harte te nemen, is de mensch volledig waargenomen en in zijn dagelijksch leven als het ware betrapt, waarvan de schetsen met bedelaars getuigenis afleggen. Vóór wij ons echter tot Brueghel bepalen, zij nog gewezen op een penteekening, welke van Bosch aanwezig was: een boomstam met uilen en een rag-fijn landschap - zooals wij later bij Rembrandt aantreffen - in het verschiet.

Wat verder Pieter Brueghel aangaat, de geniale 16de eeuwer zou buiten de tendenzen van zijn tijd zijn gebleven, zoo hij, naast zijn realistische notities, niet daarenboven deel had genomen aan het humanistisch streven om in series prenten zedekundige zinnebeelden vast te leggen. Zoo teekende hij voor den uitgever Jeroen Cock te Antwerpen velerlei ‘in het sotte en in het vroede’, wat de plaatsnijders zouden kunnen gebruiken. Een paar van deze kunstige, van een ingewikkelde symboliek overloopende composities, als de Fortitudo en de Caritas - naast de Temperantia, in het bezit van het museum - gaven een merkwaardig inzicht in de geestesgesteldheid, welke hieraan ten grondslag heeft gelegen. Over de verwerkte symbolen, inderdaad niet zoo gemakkelijk af te lezen, bestaan verschillende meeningen. Zeer ingenieus en instructief heeft hierover de heer Borms nader geschreven in de N.R.C. van 30 Aug. en 14 Sept. '34, aangevend hoe de middeleeuwen bij de vormgeving op deze prenten zich nog hier en daar deden gelden.

Hoe dit zij, de rake kijk heeft den meester ook hier geen oogenblik in den steek gelaten; allerlei details leveren daarvan een zeker bewijs. Bij de For-

[p. LXXI]

pieter brueghel
fortitudo (allegorie). penteekening (coll. koenigs)

pieter saenredam: st. janskerk, utrecht. gezicht in de st. antonius-kapel. pen- en potloodteekening op blauw papier (coll. koenigs)

[p. LXXII]

rembrandt
titus van rijn. 1655 (coll. firma d. katz, dieren)

[p. 357]

titudo wijzen wij in het bizonder op de fantastische vesting in den achtergrond en de in dichte gelederen woest-galoppeerende ruiters en bij de Caritas op het prachtige linkerstuk met het kleeden der armen.

In verband met een teekening van Jan Gossaert van Mabuse, interessant als compositie in een cirkel, kwam genoemde heer Borms, die scherpzinnig het onderwerp van een gegeven (dat de kunsthistorici geneigd zijn in de eerste plaats op aesthetische waarden te toetsen) weet waar te nemen en te ontleden, tot de conclusie, dat er hier sprake is van een Jobstijding.

De ontwikkeling van de teekenkunst in de 16de eeuw, met haar steeds duidelijker wordende renaissancistische interpretaties, liet zich verder onderkennen aan bladen van Lucas van Leyden, Jan van Scorel en anderen, waarbij dan de figuren zich meer en meer gaan onderscheiden door pathetische gebaren en de compositie door luisterrijker architectonische toevoegingen. Daarnaast kon men inzicht verkrijgen in de ontwikkeling van het landschap, dat - toen men de natuur telkens veelzijdiger begon te ontdekken - tot vele nieuwe mogelijkheden aanleiding zou geven.

Als een voorlooper van de wijde, zich uitdeinende verschieten, welke Rembrandt, Philips de Koninck en Hercules Seghers zouden suggereeren, is een mooie pen-teekening van Hendrik Goltzius (nummer 49) te zien. Enkele Vlamingen, zooals Bril en Gillis van Coninxloo, waren mede in het verband opgenomen. Door de Antwerpsche school meestal kunstig gecomponeerd, bij Cabel en Avercamp gestoffeerd met geestige figuurtjes, komt allengs de stemming en de grootschheid zoowel als de intieme verlatenheid van een landschap op den voorgrond. Steeds nederiger tegenover de natuur en schier onderdanig hebben de kunstenaars van Holland op hun teekeningen al deze nuances en verschillen aangegeven.

Een reeks teekeningen uit de 17de eeuw, welke zeker geen nadere bespreking of omschrijving meer behoeven, omvatte landschappen van Pieter Molijn, Van Goyen, Ruysdael en Cuyp, figuren van Pieter de Hooch, de Bray, Bol, Maes en Flinck en daarbij dierstudies, o.m. een prachtig Liggend Varken, op naam van Potter, door anderen aan C. Saftleven toegeschreven.

Dit gedeelte van de verzameling toonde onomwonden de beste eigenschappen van onze 17de eeuwsche kunstenaars, wanneer zij zich tot teekenen zetten: namelijk die van penetrante waarneming en waarheidszin, gebaseerd op een zuiver levensgevoel, waaraan fantastische zwier of exuberantie, op uitzonderingen na, vreemd moesten blijven. Een tot strengheid geworden Hollandsche strakheid op haar best en nochtans doortrokken van licht leven in het ijle lijnenspel en niet in één detail verdord, werd men gewaar op het schoone blad Interieur van de Sint Janskerk te Utrecht, van Pieter Saenredam. En wat ‘zwier’ betreft, steeds duidelijker kan men - via Boymans - kennis opdoen omtrent den curieuzen, vroegen 17den eeuwer, den Rotterdammer Willem Buytewech, als teekenaar van een onovertroffen geestige en losse allu-

[p. 358]

re, van wien de collectie Koenigs een Cavalier met hoogen hoed en degen rijk is.

Een der groote zalen was geheel gewijd aan een schitterende reeks teekeningen van Rembrandt. Wat zouden wij de onuitputtelijke veelzijdigheid van den meester, die met zijn vrijen geest toch nooit een vrijbuitersgeest, afzijdig van de cultuur van zijn tijd, geweest is, nog nader behoeven te omschrijven?

In de verzameling van de familie Koenigs, waarbij zich de teekeningen in het bezit van het museum aansloten, vond men Rembrandt op verschillende tijdstippen; Rembrandt den fantast; den kenner van bijbelsche verhalen; den liefhebber van het dier in zijn natuurlijke houding. En wie wel eens een kleine aanmerking heeft gehad op den geketenden leeuw, die er een beetje vreemd-heraldisch uitziet op De Eendracht van het Land, alsof de schilder er het ware wellicht niet van wist, die behoeft slechts te zien naar de vrije teekeningen naar leeuwen, op het leven betrapt, zooals op de teekening van ± 1645 (nummer 91 van den catalogus).

Men zag den portrettist en den penetranten bespieder van het Hollandsche landschap. Meermalen is slechts een oud bedrukt stuk papier haastig genomen om een vibreerende notitie op vast te leggen.

Waar Rembrandt de lijnteekening even luchtig waschte met sepia, blijven de indrukken vooral op zeldzame wijze in het geheugen gegrift en als erop geblazen leken de twee kleine, spinneweb-achtige landschappen, nummer 86 en 95.

Wij vonden Rembrandt met open oog voor de schoonheid van een Perzisch miniatuur; Rembrandt, die zijn hart uitstortte in een of ander verhaal, omdat het leven hem te bar werd en Rembrandt, die in zijn atelier een naaktmodel zonder veel uiterlijk-bekoorlijks, op een tabouret gezeten, nateekende en met krijt later opwerkte of wel met een paar forsche trekken een vrouwtje in de omlijsting van een geopend venster plaatste.

Zoo leek hier het leven den dood overwonnen te hebben en het bezien van deze ‘levende’ kunst is velen een genot geweest.

J. Zwartendijk