Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 43

Herdenkingstentoonstelling J.H. Fekkes in den kunsthandel Frans Buffa

Zooals gewoonlijk bij den dood van een miskende, roeren de exposities zich, nu de schilder Johannes Hendricus Fekkes den 23 Mei j.l. te Blaricum overleden is. Voor de eerste maal hangen z'n schilderijen op een afzonderlijke tentoonstelling. In leven nam hij slechts aan enkele exposities deel: in het gebouw van den Modernen kunstkring aan de Keizersgracht; in het Hotel Hamdorff te Laren; in het Stedelijk Museum bij ‘De Brug’ en in de kunstzaal Frans Buffa en Zn. Deze kunsthandel heeft ook een tentoonstelling geopend, ingericht ter zijner nagedachtenis. Zij vereenigde een dertigtal schoone schilderijen uit alle periodes en toonde verder een keuze uit de beste teekeningen en lithografieën. Vrienden en familieleden van den schilder, verzamelaars van zijn werk, hebben gaarne hunne medewerking verleend aan het tot stand komen dezer expositie.

[p. 209]

Fekkes was reeds lange jaren sukkelend met zijn gezondheid; loopend kwam hij niet verder meer dan z'n tuin en het werken kostte hem een ontzettende inspanning. Zooals vele vroeg-gestorven kunstenaars, was ook Fekkes vroeg-rijp. Het is alsof hij er een voorgevoel van had, dat zijn bloei snel zou overgaan en tot den dood reiken. Hij was een geboren lithograaf en schilder. Het vroegst, 1902, gedateerde werk hier, is een knappe litho, voorstellende den pleisterkop van een geestelijke, gemaakt toen hij een knaap van zeventien jaar was. (Hij werd den 18den Juni 1885 te Amsterdam geboren).

Een jaar later ontstond het voortreffelijke stilleven met een kruikje, een open boekje en een schelp. Deze lithos zijn van zoo'n perfectie, van zoo'n meesterlijke makelij, dat het geoorloofd is te onderstellen, dat hij reeds eerder begonnen was met het steenteekenen. Maar de wonderbaarlijkste proeve van zijn begaafdheid is het geschilderde zelfportret uit 1908, dat aan z'n vriend Jaap Weyand toebehoort. Elk schilder mag hem benijden zoo jong reeds deze proeve van bekwaamheid, even meesterlijk als sommige vroege werken van Thijs Maris, te hebben afgelegd.

Op de Academie voor beeldende kunsten te Amsterdam zagen niet alleen z'n studievrienden met eerbied tot hem op, maar ook Prof. Allebé en later Prof. Derkinderen, waren z'n groot talent warm genegen.

Hij had van huis-uit, - z'n broer is musicus geworden -, een groote liefde voor de muziek, waarvan de prachtig gedane litho van den Beethoven-kop, - die hem een oogenblik van roem deed kennen -, een der hoogste teekens is. Zij brengt Leopold's verzen in herinnering:

‘.... een machtig aangezicht, dat streng
en dreigend was, van zoo smettelooze
en zonder deelgenoot verkozen,
gelaten droefenis gedrenkt, ....’

In gesprekken met vrienden over muziek, kon hij, zooals Weijand bericht, in vervoering raken over Beethoven en alle nuances en variaties van zijn muziek al fluitend-neuriënd waar en hoorbaar maken, zoodat in het vuur van z'n onbewuste voordracht de stoel hem bijwijlen slechts op één poot droeg.

Fekkes mag evenals Rembrandt en Lievens geen tijd gehad hebben, om in den bloei zijner jaren naar Italië te gaan, evenals Jan Mankes hield hij weinig van reizen en was van 't nut ervan weinig overtuigd. Hij was niet zoo zeer voor het eeuwige Italië-schilderen; denne- en berkeboomen bevielen hem beter dan pijnboomen en populieren. Hij maakte zich niet vaardig voor verre reizen in vreemde landen; hij verlangde niet naar het groote, verre en romantische en vond zijn door sommigen geminachten geboortegrond rijker dan alle vreemde streken. Hij beminde het gewone en vertrouwde en vond, dat men heel goed in zijn dierbaar oud Holland, in de duinstreek of in het

[p. 210]

Gooi kon schilderen. Ook zijn kunst mag de uitdrukking zijn van het verlangen, de belangstelling te vergrooten voor het landschap van Holland, met al de dierbare dingen, die er aan verbonden zijn, zelfs voor z'n nederigste plekken.

Fekkes heeft nooit als de Italianisanten die in Italië schilderden en, vervreemd van hun vaderland, terugkeerden met een voorkeur voor uitheemsche onderwerpen en kunstwijzen, het Hollandsche landschap door een zonnebril bekeken. Het gelukte hem dikwijls iets bekoorlijks voor te stellen uit de omstreken van Bergen, - hij woonde daar op een plek, waar het zooals hij zei ‘stampvol van nachtegalen’ was -, en van Blaricum, - waar hij het grootste gedeelte van zijn leven werkte. Meer dan op z'n soms toch ook schoone portretten en stillevens, - waarvan op de goed ingerichte expositie een keuze getoond werd -, zal z'n bekendheid blijven rusten op deze duin- en heidelandschappen en boschgezichten. Deze schilderijen, teekeningen en lithografieën zullen, lang nadat veel luidruchtige, luidruchtig overschatte talenten vergeten zullen zijn, aan de nakomelingschap doen weten, hoe schoon een der besten uit onzen tijd gedacht en gevoeld heeft en welk een schoone wereld er in zijn ziel lag. Het zijn noodzakelijke werken in de geschiedenis der moderne Hollandsche schilderkunst, waaraan deze niet genoeg gewaardeerde paysagist te vroeg ontviel.

Het overzicht begon met een paar zeegezichten. Het eene, een diagonaal-compositie, met het licht mee; het andere, op de horizontalen berustend, tegen het licht gezien. Grillig gevormde, goudgerande wolken staan op het laatste in het centrum; het even uit het midden verplaatste figuurtje van een strandjutter doet de uitgestrektheid nog eenzamer, de ruimte nog onmetelijker schijnen. Maar Fekkes ontdekte al spoedig, dat hij geen marineschilder, maar paysagist wilde worden.

In een buitenstudie uit den jeugdbloei van zijn talent, een oogstveld met maaiers, een hooiwagen en kostelijke zeiltjes in het verschiet, had hij nog geen nieuwe taal noodig om iets nieuws te zeggen. Maar in de landschappen, waaraan men denkt als men zijn naam hoort noemen, trachtte hij soms gelijksoortige problemen op te lossen als de Fransche stylistische cubisten: met vereenvoudigden, groot gehouden vorm herleidde hij het landschap tot z'n eenvoudigste grondelementen, zooals hij in een tien jaar later dan het heerlijk oud-meesterlijk zelfportretje-en-face geschilderde auto-portret in drie kwart naar links op een landschapachtergrond, van het individueele tot het meer typische steeg. Wellicht vond hij, dat hij te antiek geweest was en wilde het nu moderner opvatten, door de natuur te zuiveren, en te veredelen en te vergeestelijken met stereometrische figuren, welke men niet zoo licht buiten zal aantreffen. Al had deze Noordelijke geest geen heimwee naar het Zuiden, al ontleende hij z'n motieven niet aan Griekenland of Italië, al schilderde hij altijd met al z'n liefde voor z'n land en z'n kunst, de aspecten van onzen bodem en onze atmosfeer, dat wat hem langzamerhand verwant en intiem

[p. 211]

geworden was; deze kunstenaar brak toch niet met de Latijnsche traditie: hij hield hartstochtelijk van orde en klaarheid.

Niet alleen de aarde waarop hij woonde, maar ook het zien van schilderijen, die hij niet trachtte te vergeten als hij zich zette om een schets naar de natuur te maken, heeft hem tot schilder gevormd: hij leerde de kunst in het museum. Bij al z'n trouwe verbeelding van Holland, besteedde deze realist der landschapskunst veel zorg aan den stijl, die bijzonder gevormde verbeelding van het geestelijk gevoel. Hij wilde het landschap niet terugbrengen tot de natuur, welker eenvoudige nabootsing tenslotte tot een isolement leidt, maar tot de kunst, waarvan kunst komt, zooals graan van een graankorrel.

Hij beschouwde de natuur als een dictionnaire. Het gedicht steekt er in, wie het er uit haalt, die heeft het. Zoo steekt de kunst ook in de natuur! Maar zoomin als hij, die een bladzijde uit een woordenboek overschrijft, een maker of dichter is, zoomin is de slaafsche navolger van het ding, die zich niet herinnert, dat een schilderij alvorens een voorstelling te zijn, in wezen een plat vlak is, bedekt met in een zekere orde bijeengebrachte kleuren, een schilder. Zoo hield ook Fekkes, de aandoeningen welke hij bij het zien der natuur ondervonden had verwerkelijkend, zich sterk bezig met de compositie van het schilderij, waarin hij meer genoegen vond dan in het maken van studies.

Op elk schilderij kan men een plaats aanwijzen, waarop de kunstenaar verliefd was. In het oeuvre van een schilder is er een deel, waarvan de kunstvriend in het bijzonder houdt. M'n voorkeur toonend, noem ik bijv. het 4 genummerde, strenge en stijlrijke duinlandschap uit Schoorl, van een bij Fekkes zeldzamen gloed en het hiermee een pendant vormende heidelandschap (no. 7), dat koeler en zilverachtiger is. Het boschgezicht no. 8 kan ik wel droomen. De compositie wordt links afgesloten door een windscheeve spar met een sierlijk overhangende tak; rechts door een goudtonige berk - Fekkes hield van den herfst -, en een donkerdiepgroene den, die kaarsrecht in de lucht staat. De driehoekige grijze wolken - met een plekje blauw - zijn op een rythme gezet; de voorgrond is versierd met heidestruiken. De schilder gaf z'n boschgezichten gaarne in groote partijen: men kan hem zeker niet verwijten, dat hij te veel de voorkeur gaf aan het enkele blad, ten koste van het geheel. Heel mooi vond ik ook het in een edelen gobelintoon gehouden boschgezicht (no. 16), het heidelandschap in breed formaat (no. 6) dat als een geschilderd herdersdicht is en het Wasmeer. In de in blauw gedrukte staten van de litho Boschrand steeg Fekkes tot verwantschap met niemand minder dan Hercules Seghers. De vierde staat is dan echter geheel van hem. Deze litho's zullen het Rijksprentenkabinet ten geschenke aangeboden worden.

Kasper Niehaus