Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 43

Schilderingen op muren en glazen
door Prof. R.N. Roland-Holst

De oude aestheet Humbert de Superville zei eens tot een Engelsch opmerker, met wien hij de Sixtijnsche kapel bezocht, dat drie dingen de schilderkunst te gronde gericht hebben en dat drie dingen haar moeten vernieuwen: ‘Vervangen wij de materieele, trage en dikwijls kinderachtige werkwijzen eener olieverf-schilderkunst door die in fresco of op vensters. Vervangen wij de koude en systematische studies naar de antieken door die eener bezielde en onopgesmukte natuur en tenslotte, dat de schilderkunst, in plaats van galerijen en boudoirs met beuzelarijen te behangen, slechts de kerken en andere gewijde plaatsen versiere!’

Het is alsof Prof. R.N. Roland-Holst deze raadgevingen heeft opgevolgd; voor hem, evenals voor Ingres, moet de schilderkunst dienen en is het versieren van kerken, van openbare gebouwen, van gerechtszalen, een taak waaraan de kunst zich wijden moet en een harer waarachtigste en grootste doeleinden. Ook voor hem zijn de gerechtigheid, de geschiedenis, de godsdienst, de onderwerpen en de grondslagen der kunst.

Een der drie wandschilderingen door Roland-Holst in de voorhal van het gebouw der Nederlandsche Heide-Maatschappij te Arnhem, dateert reeds. Nochtans is zij tamelijk onbekend gebleven. Het is een huldeblijk aangeboden aan de Maatschappij bij gelegenheid van het 25-jarig bestaan in 1913, dat samenviel met het in gebruik nemen van het nieuwe gebouw naar de plannen van den fijnen De Bazel. Deze thans dus reeds twintig jaar oude schildering is niet direct op den muur aangebracht, maar evenals het tweetal nieuwe

[p. XXVII]

moeder en kind

de appeloogst
r.n. roland-holst: twee der wandschilderingen in het gebouw der ned. heide-mij te arnhem

r.n. roland-holst
gebrandschilderd glas-in-loodraam in het postkantoor te utrecht

[p. XXVIII]

r.n. roland-holst
de korenoogst

r.n. roland-holst
het melken van de koeien
wandschilderingen in het gebouw der ned. heide-mij te arnhem

[p. 141]

uitgevoerd in met honing gebonden verven op eterniet en evenals die van andere meesters der monumentale schilderkunst, Hodler en Puvis - die echter op doek schilderden - in den wand gevoegd. De schilderingen zijn elk voor zich 2½ m breed en 1 m hoog.

De eerste stelt voor het diepploegen met zes ossen van de woeste gronden, onder een donkeren hemel met regenboog. De volgende verzen van Jacob Cats zijn in het geheel der compositie opgenomen:

‘Indien er veel als ick tot desen handel gingen
En maeckte vruchtbaar landt van ongebaende klingen,
Het zou niet dienstig zijn slechts voor één mensch alleen,
Maar 't zou aen 't vaderlandt oock baten in 't gemeen.’

Hoewel deze boven de deur aangebrachte compositie door lijstwerk in drieën verdeeld is, vormt zij een doorloopend geheel. In 't motief verwant met P. Dupont's burijngravures van ploegende ossen, wijkt zij daar in de groote manier van af. Zij is opgevat als een relief of een fries, niets kubieks kwelt en leidt den blik in de diepte. Uiteraard niet zoo rijk aan details als een gravure, welke men op de hand beziet, is de schildering verlevendigd met vele kleine dieren: een veldmuis, een hazelworm, een haas, een hagedis, een vogel.

* _* *

Bij het 40-jarig bestaan der Maatschappij zijn de schilderingen op de zijwanden aangeboden door haar personeel en onlangs, bij het 45-jarig bestaan overgedragen. Hiermee is het geheel, zooals architect De Bazel zich dat gedacht heeft, voltooid. De schilderingen doen de betrekkelijk kleine ruimte van de voorhal grooter schijnen. Door de rijke en sterke kleur der schildering die den korenoogst voorstelt wordt men aan Paul Gauguin herinnerd. Het is een aangenaam arrangement in het geel der oogstvelden en het blauw van de kleedij der oogsters en van de wit-bewolkte lucht, verbonden door middel van lichter en donkerder groenen van velden en heuvels. Het geel komt gedempter terug in het paard; het blauw meer bestorven in den paardendeken.

De compositie is monumentaal en symmetrisch. Het paard en de vrouw die een schoof opraapt, staan in profiel in het centrum. De rugfiguren van den man, die de schoven op den wagen tast en van de vrouw, die de schoven van de mijt aanreikt vormen pendants en zijn ongeveer op eenzelfde schema gebouwd. De disselboom en de heuvel, die den horizon afsluit, geven met de vliegende zwaluwen, de horizontalen. In de ‘kantdeelen’ dezer compositie herinneren forellen en karpers aan de vischcultures der Maatschappij.

De compositie van het centrale paneel der derde schildering, ‘Het melken de koeien’, berust op horizontalen en verticalen. Twee zwartbonte koeien staan in zuiver profiel met de koppen tegenover elkaar. Ook de twee rechts

[p. 142]

van de koeien zittende melksters, waarvan er eene uiteraard door het dier oversneden wordt, vormen pendants. De symmetrie wordt verder fijn verbroken doordat de meid, die melk door een doek zevend in een bus giet, even uit het centrum verplaatst is. Deze in de kleur zeer sober en groot gehouden schildering wordt geflankeerd door verbeeldingen in hoog formaat met appeloogsters, - de een, die op een ladder staat, heeft een hengselmand over den arm; de andere op den beganen grond verzamelt de oogst in z'n voorschoot - en van een moeder met kind, spanceerend in een zonnigen bloementuin. Roland-Holst ziet wellicht liever nuttige dan schoone dingen: het zien van deze melkbussen en gevlochten manden mag hem meer vreugde gegeven hebben dan het beschouwen van z.g. kunstvoorwerpen!

‘Het is duidelijk, dat ons vak moeilijk, gecompliceerd is en ik begrijp alle bekommeringen. Maar een beetje eenvoud en argeloosheid is toch noodig’, zei Renoir eens. Ongetwijfeld moet de monumentale en decoratieve schilderkunst bijzondere formeele wetten vervullen. Roland-Holst houdt zich echter niet aan deze wetten, omdat hij ze geleerd heeft, maar omdat ze hem aangeboren zijn: zijne wandschilderingen zijn verbeeldingen van een architectonischen geest, het zijn tegelijk werken van de vrije schilderkunst en van de gebonden bouwkunst, verbonden tot noodzakelijke en organisch-harmonische eenheid. De onvermijdelijke offers beperken zich slechts tot het onvereenigbare der beide kunsten. De latente krachten in den muur voelen wij achter de muurschildering, die deze verborgen krachten zoowel sluiert als ontsluiert, zonder daarbij naar ruimtegeving of dieptewerking te streven.

* _* *

In z'n in 1827 te Leiden verschenen ‘Essai sur les signes inconditionnels dans l'art’, dat een modern schilder als Georges Seurat nog bestudeerde, dacht Humbert de Superville, dat ieder met hem zou erkennen, dat van alle werkwijzen in de schilderkunst het die op glas is, welke het best beantwoordt aan het wezen eener kunst, die uitsluitend de zichtbare uitdrukking der gedachte is. Woorden eens roependen in de woestijn, die pas in onzen tijd door Derkinderen en Roland-Holst levend geworden zijn!

Om Roland-Holst's vensterkunst te leeren kennen, is een tocht naar Utrecht noodzakelijk. Het opmerkelijke, maar te weinig opgemerkte gebrandschilderd glas-in-lood raam van zijn hand, de edelste versiering van de voorhal van het postkantoor te Utrecht, (een geschenk der Utrechtsche burgerij), gebruikt alleen de teekens, die de gedachte zichtbaar maken. Het is naar den eisch geheel vreemd aan alle uitdrukking van stoffelijkheid; er is geen enkele uitgesproken aanduiding van schaduwen; het vleesch der hoofdpersoon is slechts geschilderd als kleurig teeken van den menschelijken vorm, met een lichte, geheel vlakke vleeschtint. Ook zijn er geen verkortingen: die perspectief van het menschelijk lichaam, dat zij verstoffelijkt.

[p. 143]

De architect van het postkantoor gaf den glasschilder een halfronde opening boven de deuren om te vullen, het aan den schilder overlatende deze te verdeelen en onder te verdeelen. Daar een venster in gekleurd glas een transparante, architectonische afsluiting van de ruimte is, respecteerde Roland-Holst den door hem als met juweelen beschilderden muur, om er niet, zooals Puvis eens zei, door uitgebraakt te worden. Volgens architectonische logica verspreidde hij z'n rijke kleuren over het vlak, die pas nadat zij in een zekere orde bijeen gebracht waren, voorstellingen van wezens en dingen werden.

Want ook voor Roland-Holst is een kunstwerk, dat de stof niet in de mathematische figuur doet verschijnen ter verheerlijking daarvan, aesthetisch onvolledig en geen kunst. Hij componeerde zijn raam op twee, eenvoudig gehouden, geometrische schema's: het eene voor de abstracte lijn der schildering; het andere voor de licht- en donkerverdeeling, geabstraheerd van het werkelijke licht en van de voorstelling.

De inhoud dezer voorstelling is de Hollandsche Maagd in den Hollandschen tuin, de laatste niet als van oudsher in perspectief gebracht, maar o.m. aangeduid door goudtonige vlakken, die naar ik meen te weten, het omheinende vlechtwerk beteekenen. Dat het de tuin van Holland is, wordt duidelijk uit de elf, constructief over het halfronde vlak verspreide provinciewapens. De hoofdpersoon der schildering, in een gewaad van een teeder bloesemend paars, zit hier in decoratieve pose in groen en bloemenpracht. Een zwerm vogels, duiven en zwaluwen, vliegen langs den hemel, het licht tegemoet; een lam dartelt, een paar konijnen zou ook dit raam, evenals het schilderij van Titiaan, ‘La vierge au lapin’, z'n naam kunnen geven.

Kasper Niehaus