Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 43

[p. 281]

Een portret door J. de Bray

Jan de Bray is een der Nederlandsche schilders uit de 17de eeuw, van wie men in hun land niet genoeg weet. De directeur van het museum, waar zijn regentenstukken hangen, noemt hem een ‘stedelijke grootheid, die al heel serieus zijn ambt van uitbeelder van het publiek opvatte en, niet te droog om vervelend te zijn, niet te levend om geniaal genoemd te worden, de getrouwe uitvoerder werd van zijn burgerlijke opdrachtgevers, wier zelfbewustheid en degelijkheid hij naar behooren in het gevlei wist te komen. Vervang de twee te's voor ‘droog’ en ‘levend’ door zoo, en gij hebt wat de schrijver (G.D. Gratama, in ‘Het Frans Halsmuseum der gemeente Haarlem’) moet hebben bedoeld; waar dan uit blijkt, niet alleen dat zijn waardeering voor De Bray maar matig was, doch daarenboven misschien, dat hij het werk van den schilder slecht kende, toen hij dit schreef. W.J. Steenhoff, voortreffelijk kenner toch zoo van oude als nieuwe kunst, schijnt er eveneens niet veel van te hebben geweten. Wel noemde hij De Bray ‘een deugdelijk portretschilder, die zeker een niet onaanzienlijk aandeel heeft bijgedragen tot de waarde van de oud-Hollandsche kunst’, maar hij grondde dit oordeel uitsluitend op die regenten-, of nog eerder op de regentessen-stukken, welke z.i. den meester veel beter ‘kenschetsen’ dan ‘het raadselachtige stuk’ in het Rijksmuseum (‘De overlieden van het Sint Lucasgilde te Haarlem’). Min of meer vermakelijk is een opmerking van den eersten directeur van het Frans Hals-museum, den heer J.O. Kronig, die zeide, dat de regenten-stukken wel knap geteekend, aangenaam van toon en fraai van compositie zijn, maar ‘de karakteriseering der personen (missen) waardoor ze eentonig aandoen. Alleen omdat de knechts en meiden staan, zien we het verschil tusschen hen en de regenten en regentessen’. Zou het ongepast zijn, die ‘eentonigheid’ aan de regenten - immers ‘burgerlijke opdrachtgevers’ - te wijten, eerder dan aan den schilder, die toch ‘de getrouwe uitvoerder’ was? Just Havelaar.... in ‘Het portret door de Eeuwen’ heeft hij ons misschien zijn beste, zorgvuldigst beraden, nauwgezetst essay nagelaten. Maar ofschoon hij wel ‘de stille praal’, ‘de droomerige gevoeligheid’ en ‘den eenvoud’ van ‘Verspronck's blonde meisje’ prees, vond hij blijkbaar een De Bray zelfs geen vermelding waard. Tenzij men moet aannemen, dat hij geen andere schilderijen op dezen naam, dan die regentenstukken en verder slechts allegorische, bijbelsche en mythologische voorstellingen, dus geen portretten in engeren zin heeft gekend. Wat hem dan, bij mogelijke overweging, immers wel tot het besluit moest leiden, dat een De Bray niet in het boek op zijn plaats zou zijn.

Niet weinig pedant kon het lijken en zeker was het dwaas, zich over die betrekkelijke onwetendheid vroolijk te maken. Zij is immers licht te verklaren. De belangrijkste werken ten name van De Bray, hetzij J D B (J en

[p. 282]

D dooreengestrengeld) gesigneerd, of door experts aan Jan de Bray toegeschreven; die, op welke men eerder dan op de regentenstukken, welke Steenhoff ze deden gebruiken, de woorden kan toepassen: ‘De invloed van Hals is zeer merkbaar, doch beter dan Pot met zijn schuttersstuk (Steenhoff bedoelde de groep der officieren van de Cluveniers Doelen te Haarlem) heeft De Bray hier zijn eigen persoonlijkheid weten te handhaven’, deze werken zijn immers over een aantal buitenlandsche musea verspreid en overigens slechts te vinden in particuliere verzamelingen. Zoodat men, laat ik maar zeggen: er op moet uitgaan, om ze te zien.

Aan kennis van feiten en data, de familie De Bray betreffend, ontbreekt het ons niet. Nauwkeurig staat genoteerd, dat Jan, in 1627 te Haarlem geboren en aldaar op den 4den December '97 begraven, zeventig jaar is geworden; van '67 af tot de overlieden van het Sint Lucasgilde zijner woonplaats heeft behoord, wat tot '85 zoo is gebleven; zoon en leerling was van den bouwmeester, schilder en rederijker Salomon de Bray; een broer Dirck had, die houtsneden maakte, etste en nu en dan ook heeft geschilderd, en nog twee andere broers: Joseph en Jacob, die evenals hun vader en een paar zusters aan de pest zijn gestorven. De eerste, door wien volgens een verklaring van Jan, een delicaat stilleven (‘De lof van den pekelharingh’) in het museum te Dresden is geschilderd, zou naar Bode's oordeel ook de schilder zijn van een goed portret in dat te Osnabrück en voorts van ‘reizende’ meisjesportretten in het Albertina-museum te Weenen. Dat stilleven en het bedoelde portret zijn evenwel herhaaldelijk aan Jan zelf toegeschreven, wat vooral ten opzichte van het stilleven merkwaardig blijkt, daar dit ‘Joh D Bray’ is geteekend: signatuur, welke men op geen der Haarlemsche werken vindt, maar ook niet licht voor die van Joseph kan houden. Zou de schilderij misschien van Jacob wezen, die, zegt men, óók heeft geschilderd, doch van wien geen werken bekend zijn? Ook dit lijkt weinig aannemelijk....

Waarlijk, vader Salomon, die drie zijner zoons een voornaam met de beginletter J gaf, moet er plezier in hebben gehad, het ons moeilijk te maken! En die zoons zelf niet minder. Jacob door te zorgen, dat geschiedschrijvers en experts, die zich met het registreeren van kunst bezighouden, nagenoeg niets van hem en zijn werk (hééft hij eigenlijk wel ooit geschilderd?) zouden weten. Jan en Joseph niet alleen door, op de willekeurigste wijze, meermalen hun signatuur te wijzigen - het portret van ‘een eenvoudige, in 't zwart gekleede dame’ door Jan de Bray, eenige jaren geleden nog in het bezit van den kunsthandelaar Goudstikker, bleek ‘I D V Brai’ geteekend te zijn -, maar buitendien door beiden invloed van Frans Hals te ondergaan. Immers heeft ook Joseph zich door den meester laten beïnvloeden. Met dien verstande, dat zijn koele toon daarvan doet blijken; zijn opvatting is echter nuchterder, zijn verfbehandeling ‘verdoezelender’ geweest.

Waarom het probleem der De Bray's ons zoo boeit? Wie te Rotterdam

[p. 283]

naar Boymans gaat, zal het begrijpen. Behalve een paneel ‘Het snijden van de kei’, een wel zéér twijfelachtige toeschrijving aan Jan de Bray, bezit dat museum een portretgroep van een moeder met kinderen, voorgesteld als de dochter van Pharao met Mozes in het biezen korfje, en sedert December jl. ook een portret van een jongen man uit het Haarlemsche geslacht Bor, dat een vroeg werk van den meester zou zijn. ‘Het snijden van de kei’ kan hier wel buiten beschouwing blijven; de portretgroep, gesigneerd en blijkens signatuur van 1661 dateerend, is kleurig maar troebel van kleur, quasi-weelderig, geenszins rijk, sterk noch gespannen van modelé en zonder diepte in de expressie; het portret van den jongen man Bor daarentegen van een verrassend fijne distinctie, rustig van voordracht en voornaam van toon.

Duidelijk is ook hier de invloed van Hals. Maar welk een voortreffelijk volgeling (leerling is hij nooit geweest) toont zich De Bray dan toch van den meester! Verwantschap met, of navolging van Frans Hals blijkt uit de ongedwongenheid der pose van het model; uit de schijnbaar spontane opvatting, die nochtans wel-overwogen moet zijn geweest; uit de doel-bewuste, doch zich niet opdringende, eerder bescheiden, toch overtuigende plastiek; in het bizonder uit den toon: ingetogen, maar allerminst arm, koel doch niet kil, als een diep-gevoelig klankbord waar wat levendiger toon of kleur: van de roode lippen, het zilverblonde haar, het wit van halskraag en manchetten, klaar in reflecteert. Zelfs kan men in de schildering, evenals in die van Hals hier en daar, de filiatie van Breitner waarnemen. Maar hoe onmiskenbaar Hals' invloed al is, De Bray heeft toch iets persoonlijks behouden. Een teederheid in den toets, die echter stellig niet zwak is; een gevoelige bescheidenheid in de verfbehandeling, welke zich toch duidelijk van weekheid onderscheidt.

Ziet men na dit portret de groep van Pharao's dochter met het kind Mozes, dan lijkt schier niet te gelooven, dat deze van denzelfden schilder zou zijn. Men zoekt een verklaring, of uitweg - en waant er een te vinden. Dit tafereel is immers van '61? Het sterfjaar van Jacob de Bray - dien Jacob van wien wij niets weten, doch wien men menigmaal werken van Jan heeft toegeschreven en die dus bèst de schuldige maker van de banale maskerade-tafereelen kon zijn! - was 1664.... Jammer, het gaat niet. Een familiegroep van Jan de Bray met de zijnen, in Hampton Court: de schilder zelf als Antonius, zijn vrouw als Cleopatra voorgesteld, nog banaler dan het tafereel aan den Nijl, is immers van negen en zestig - en de onuitstaanbaar ordinaire schilderij ‘Vulcanus en de cyclopen, wapenen smedende’ in het museum te Haarlem, zelfs van '83!

Jacob en ook Joseph, eveneens in 1664 gestorven, gaan dus vrij uit. Men geeft het echter niet op! De meeste der portretten, waar ook dat in Boymans toe behoort, zouden immers van omstreeks 1660 zijn? Maar dan is het mogelijk, dat Joseph of Jacob deze geschilderd heeft en Jan alleen de regentenstukken en die bijbelsche of mythologische voorstellingen heeft

[p. 284]

bedreven! Helaas, hoe vernuftig bedacht de oplossing lijkt, - zóó lukt het ook niet. Het boven-vermelde, goede portret te Osnabrück (schreef Bode dit dan al aan Joseph toe) heet immers van.... '66 te zijn.

Het probleem der drie J's blijft een raadsel. Dat ons, zoolang er van den J, die dan toch ook den ‘Vulcanus’, ‘Antonius en Cleopatra’, ‘Pharao's dochter’ e.d. op zijn geweten moet hebben, portretten als dat in Boymans in onzen gezichtskring zijn, zal blijven boeien. Men zij voorzichtig, dat men er niet door vergeet die portretten, om te beginnen dat van den jongen man Bor, te waardééren!

Koomen