Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 43

Valentijn Edgar van Uytvanck

Van Uytvanck is een Antwerpsche jongen en dit besef is meer dan een ‘aanduiding van oorsprong’. De Belgen hebben dat sterker dan wij, de gehechtheid aan hun geboorteplaats als een cultuur of geestelijk klimaat bepalend element. Van Amsterdam bij ons alleen gaat die uitstralingskracht uit in een saamhoorigheidsgevoel, dat aan de daar geboren en getogen individualiteiten zijn accent geeft zonder de vervlakking van een naar wereldsche allure strevende schijnbeschaving of de rauwe nivelleering van een louter zakelijke doortastendheid. Als beschavingscentrum heeft Amsterdam de diepste wortels geslagen en dit collectieve zelfbesef sprak zich in den loop van de eeuwen in den zin van een zekere fronde uit. Het particularisme wist zich door het groote en gestadige avontuur van het wereldverkeer met de vaart op Indië en later op alle verre kusten buiten de provinciale be-

[p. 66]

nepenheid van afgunst op mededingers te houden, al bleef de Amsterdamsche geestesrichting van provincialismen noch afgunst vrij en zelfs daardoor mede bepaald.

De machtige concurrent was Antwerpen, dat lange jaren kon worden ingeklemd, niet gebroken. Er was in de Antwerpsche cultuur een zinnelijk verfijnde bloei, waarvan de praal en prachtlievendheid die uit het noorden moest overlooveren. Antwerpen vond zijn gezanten in Rubens en van Dijck, naast wier grandezza Rembrandt zich in het gesmoorde vuur van zijn verbeeldingen vastbeet. En behalve Antwerpen is België een ander, eer karakterdan kunst-kracht kweekend centrum rijk, het hardnekkige Gent, dat Karel van de Woestijne in dit maandschrift meer dan eens gevierd heeft.

Van Uytvanck heeft van Antwerpen de verfijnde beheersching van de strakke en zwierige lijn en het zuidelijk loome geduld der volharding in het speuren van de menschelijke trekken, niet alleen op de gezichten, meegebracht. Al vroeg is hij naar Holland gekomen. Alleen in de Amsterdamsche atmospheer kon deze moderne brabander zich thuis gevoelen. Te Amsterdam vond hij de mogelijkheden ter ontwikkeling van zijn talent. Hij zocht en vond er gemakkelijk den omgang, de aanraking in het vlotte en vlottende verband met een kring, zoo niet De Kring, en met persoonlijkheden.

Want de kunst van van Uytvanck is op het individueele, op de eenzaamheid gespitst. De aristocratische trek van zijn wezen is wars van het tennaaste-bij en de vervlakking van een zoogeheeten gemeenschapskunst. Zijn werken is een tweegesprek met plastische middelen, waarin hij uitteraard de leiding heeft en houdt. Deze leiding is te straffer naar mate de tegenspeler de partij sterker speelt. De portretten worden belangrijker naar gelang de kunstenaar in zijn model diepere of verwarder raadsels vindt. Het is een tweegevecht, dat spelenderwijs moet worden opgelost. Van Uytvanck is afkeerig van psychologische pretenties en abstracte of andere leuzen van den tijd. Voor zich zelf, dat is verstandelijk en empirisch, heeft hij daarmee afgerekend. Maar hij is een te belezen en een te zeer met de vooral litteraire facetten van deze beschavingsvormen vertrouwd man om van die strooming niet het onontbeerlijke in den bundel van de verschijnselen te zien. Hij is niet strijdbaar, al was daar van een tweegevecht sprake, want zijn blague van wereldling, die van vele ervaringen en proefnemingen teruggekomen is en de ware ‘verworvenheden’ als een handvol levenswijsheid met zich meedraagt behoedt hem ervoor, die dingen al te zwaar te tillen.

Niets dan een schilder of teekenaar wil hij zijn en van de wereld interesseert hem de mensch eigenlijk alleen. In den mensch, zooals hij zit en staat, in zijn ontspannen of gretige handen, in de vermoeide mondhoeken en den gespannen blik, in zijn kleeren, zooals ze slonzig hangen om de leden of als een sieraad, het vrouwelichaam omhullend, het onthullen, ziet hij de wereld van de driften samengevat. Het is hem niet altijd mogelijk zijn modellen te kie-

[p. 67]

zen. Er zijn boeiende en saaie, levende en levenlooze lieden. De psycholoog van Uytvanck wil bij beide categorieën door het uiterlijk heendringen. Hij laat hen tegenover zich zitten op zijn atelier of bij hen thuis en doet geen concessies. Wereldsche beeltenissen moet men van hem niet verwachten. Zijn zien is van benepenheid vrij, zijn begaafdheid in hoofdzaak analytisch. Het is hem onnoodig zich te doordringen van de zakelijke atmospheer, die zijn modellen omgeeft. Het is hem voldoende hun geestelijke atmospheer op zich te laten inwerken. Van stoffage moet hij niets hebben, de door hem geteekenden of geschilderden hebben geen attributen van noode om zich in hun geregeld bezig zijn te laten kennen.

Iets anders is, dat hij wijlen Dirk Schäfer, de pianiste Alida Doorman of den cellist Loevensohn musiceerende, althans met hun instrument in beeld bracht.

Tot het weergeven van de hen karakteriseerende attitude of ter verklaring van hun, niet slechts lichamelijke, houding was dit onmisbaar. Deze portretten in actie zijn bij uitstek levend. Maar dit element van bedrijvigheid mag niet met den schijn van levendigheid verward worden. In die portretten maken instrument en speler een welhaast organische eenheid uit. Om vulling is het van Uytvanck daarmee volstrekt niet te doen. Dat soort schilderachtigheid is hem een gruwel.

Daarmee is gezegd, dat al zijn figuren in actie gegeven werden, zij het die van het mediteeren of van zich zelf vervuld zijn. Helaas is het versje van de Genestet over iemand en niemand nog waar. Waar niemand is en zich als iemand aandient verliest zelfs de schilder zijn recht.

In die omstandigheden is het verklaarbaar, dat van Uytvanck zich vooral tot zijn kameraden, de artiesten, aangetrokken voelt. En van de Amsterdamsche kunstenaars heeft hij vooral schrijvers geteekend. Jong nog, zocht hij behalve het verkeer met jongeren, dat met mannen als Frans Coenen en nu wijlen van Eeden, om dezen alleen te noemen. Door die intellectueele belangstelling onderscheidt van Uytvanck zich - het klinkt hard maar waarom het te verzwijgen? - van het gros der schildersbent. Het feit zou geen vermelding behoeven als het niet den koers en de intensiteit van zijn schilderlijke aandacht bepaalde. Na wat voorafgaat behoeft niet gezegd te worden, dat zijn werk niet door litteraire elementen vertroebeld wordt. Het andere, het lezen, de gesprekken, de studie in psychologie, valt weg zoodra de hand de eerste lijnen van den opzet laat zwieren. Met wegvallen is dit proces niet nauwkeurig aangeduid. Geen schilder-teekenaar schept alleen met de handen. Die som aan ondervindingen zou van Uytvanck zoo min als een ander willen of kunnen missen. Maar deze ondervindingen bergen zich zelf als het ware automatisch op zoodra de schilder in den gewonen zin van het woord werkzaam wordt. In wat hij dan veruiterlijkt onthullen ze zich in den trant van ‘een schoone vindbaarheid’.

Er komt een wisselwerking tusschen schilder en geschilderde of geteeken-

[p. 68]

de, wier elementen een geheim en onontwarbaar verbond aangaan. En zoo vast is de greep van wie, herscheppende, schepper wordt of is, dat men een door van Uytvanck vervaardigd portret terstond als zoodanig herkent en herkennende eer zegt: kijk, een van Uytvanck, dan: zoo, ziet die er zoo uit....? Het hachelijke punt van het al dan niet lijken is daarmee aangeraakt. Toen een medewerker aan dit tijdschrift Paul Valéry rondleidde door de tentoonstelling van moderne Nederlandsche schilders, eenige jaren geleden te Parijs gehouden, en bij de portretten van Haverman iets prevelde van ‘pompier’ antwoordde Valéry: ‘dat beteekent zeker, dat ze lijken’.

Wie beeltenissen ontwerpt is verplicht ze te laten gelijken op straffe, zich anders den grond onder de voeten weg te graven. Het is logisch, dat sommige schilders tegenwoordig ervoor bedanken, naar het treffen van gelijkenis te streven. Zij kunnen zich verdedigen met een verwijzing naar de zulke eischen bevredigende fotografie. Eenmaal het realisme afgezworen hebbend, kunnen ze de realiteit van gelaat of gestalte niet weer binnenhalen. Ten hoogste kunnen zij ermee volstaan, naar aanleiding van een hun vertrouwd mensch een doek of teekening te maken, met betrekking tot het model ‘vu à travers un.... esprit’. Dit onderscheid met de opvatting van den zuiveren portretschilder is eer gradueel dan essentieel. Ook van Uytvanck geeft zijn ‘gevallen’ gelijk hij ze ziet. Door dit zien ondergaan zij een veredeling, maar deze veredeling heeft niets van het geijkte flatteeren noch van het den modefotografen al te vertrouwde retoucheeren. In stee van te vervlakken zet hij de kenmerkende trekken aan. Iets verder en sommige portretten waren karikaturen geworden.

Jaren geleden heeft een geleerde de uitwerking van den rompstand op den stijl van schrijvers meenen vast te leggen. Dit oeuvre wordt door de houding van het lichaam en in verband daarmee die van het hoofd beheerscht. De oogen hebben meest het spitse en verloren turen. En nauwelijks minder wezenlijk dan hun blik zijn de andere elementen aan de verschijning, waarbij te betreuren is, dat de handen niet altijd expressief genoeg zijn. Maar bij dit streven naar het geacheveerde laat van Uytvanck het bloeiende aan die verschijningen zoo min mogelijk aantasten. Hierbij moet gezegd worden, dat hij eer teekenaar dan schilder is. Zijn verf bleef te vaak verf, waarbij anderzijds rekening behoort te worden gehouden met de eigenaardige moeilijkheden van den portretschilder, die niet gelijk Manet zijn model wel 50 keer kan laten poseeren. Wanneer de omstandigheden hem gunstig waren gelijk bij het schilderen van James Ensor kwamen hem gave werken uit handen.

Voorloopig is het alleen mogelijk het zwart-en-wit te overzien. Van Uytvanck is nog jong en vele mogelijkheden liggen voor hem open. Van de plastische mogelijkheden heeft hij almee de moeilijkste gekozen. Wat zij in ‘uitgebreidheid’ tekort komen door het vasthouden aan die bij uitstek levende werkelijkheid van der menschen buitenkant winnen ze in ‘denken’,

[p. XV]

v.e. van uytvanck
de cellist marix loevensohn (1930)

[p. XVI]

chana orloff
femme au fauteuil

[p. 69]

wat in dit geval beduidt de intensiteit, waarmee de persoonlijkheid van den enkeling wordt ervaren en gereproduceerd, des te feller en evenwichtiger naar mate het aantal uitdrukkingsmiddelen beperkter is.

H. van Loon