Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 41

[p. 187]

Wanda Landowska en haar school
door Christine Doorman

WANDA LANDOWSKA, de groote clavecimbel-speelster, het levend pleidooi voor de herboorte der oude klavierkunst, heeft ons Hollanders voor korten tijd ook weder in verrukking gebracht.

Als drie-jarig kind (zij was het dochtertje van den advocaat Landowski te Warschau), openbaarde zij, zooals haar intelligente, begaafde moeder mij schreef, haar muzikale natuur, door het meezingen van wiegeliedjes, en weldra met het illustreeren op de piano van de gebeurtenissen uit haar kinderleven. En toen zij vijf jaar was verraste zij haar leermeester Michatouzki door hem stukjes in allerlei toonaarden voor te spelen en eens, toen zij voor het eerst Bach had hooren spelen, was van dat oogenblik af Bach haar ideaal, en dat is hij gebleven heel haar leven tot op heden toe. Haar verstandige, fijn beschaafde ouders hebben haar als ‘wonderkind’ nooit doen optreden, maar toen de schooljaren voorbij waren, werd zij natuurlijk geheel voor muziek opgeleid. Behalve in Polen genoot zij haar onderwijs in Berlijn, Breslau en Parijs, waar zij nu nog woont en waar zij thans haar school gegrond heeft.

Wanda Landowska is beroemd geworden op een door haar zelf afgebakend terrein, dat aan te duiden is met den naam Bach, en met de herinnering aan haar eerste optreden in haar geboortestad, als jong meisje, op een ‘historisch’ concert. Zij is een eigen weg gegaan, kampend voor haar zelfstandigheid als klavierspeelster; zij heeft zich met diep-doordringende studie en moeitevollen strijd een stellige overtuiging veroverd. Zij heeft de wereld iets nieuws, ongekends gebracht. Zij heeft iets te verdedigen, haar opvatting, haar inzicht, en haar, boven elk ander klavierinstrument geliefd clavecimbel. Die liefde heeft zij verklaard, gemotiveerd, gediend: op het concertpodium, doch ook in boek en tijdschriften, met het woord zelfs op congressen tegenover de mannen der muziekwetenschap. Zij bespeelt tot in volmaaktheid het clavecimbel, het clavichord en ook den modernen vleugel. Beroemd geworden is haar boek ‘Musique ancienne (XVIIe en XVIIIe eeuw) - ‘Le clavicorde, le clavecin, le vieux piano - forte et notre piano moderne sont tous des instruments admirables,’ lezen wij in een harer geschriften, ‘il s'agit seulement de jouer sur chacun d'eux des oeuvres qui lui sont appropriés, et, en les maniant avec science, on tirera de chacun d'eux sa beauté et son expressivité particulières.’ En ook - en hierop vestigen wij extra de aandacht: ‘Tôt ou tard nous sentirons qu'une oeuvre musicale ne peut retrouver

[p. 188]

son véritable caractère et sa véritable beauté'que sur l'instument qui l'a inspirée.’ Dus Bach en diens tijdgenooten op het clavecimbel.

Er is wel eens beweerd, dat dit instrument niet genoeg ‘zingen’ kan, tegen welk verwijt Wanda Landowska onmiddellijk de stemmen uit het verleden opriep, de stemmen van Bach, van Couperin ‘le grand’, Scarlatti, Händel, Telemann, Durante, Clérambault en anderen. De vraag is slechts hoe het instrument bespeeld wordt, en wie in staat is dien ouden tijd, die sedert het eind der achttiende eeuw verloren kunst, weer in het leven te roepen. Hoe weet Wanda Landowska door de bewonderenswaardige toepassing der klankmengingen en registerkleuren haar clavecimbel te doen ‘zingen’ en daardoor de oude kunst te doen herleven voor ons!

Zij is de wereld doorgegaan met haar instrument, zelfs is het geladen op een kameel, zooals zij zoo gaarne lachend vertelt, door Egypte vervoerd!

Ondertusschen had Wanda Landowska steeds een groot ideaal voor oogen: het gronden van een school, waar zij ‘courses’ zou geven, gewijd aan de studie van ‘L'esthétique de l'interprétations aux XVIIe et XVIIIe siècles. Dit ideaal is verwezenlijkt, den 4den Juli 1927 heeft zij die school te Saint-Leu-la-Fôret, even buiten Parijs geopend, de school, die, zooals zij mij vertelde, het eenig doel van haar leven, en waar niet alleen clavecimbel-spelers, maar ook verschillende instrumentalisten en zangers (ook José Iturbi behoorde tot haar leerlingen) ingewijd worden in den stijl der oude muziek.

Een paar weken vóór de plechtige opening dier school schreef ze aan een harer vriendinnen: ‘het is mij als een droom; het is te heerlijk bijna, dat nu weldra een zoo groot, verheven ideaal vervuld zal worden, en een school te mogen openen geheel uit eigen middelen opgebouwd, waar slechts Couperin, Bach, Rameau, Mozart en alle oude meesters zullen gespeeld worden. Een school, waarvan het doel is, de leerlingen bij te brengen: geestelijk inzicht van wat zij voor te dragen hebben, klaarheid van fraseering, werkelijk begrijpen van de oude meesters. Bij de voordracht van de verschillende meesterwerken der ouden worden vergelijkingen getroffen, gedurende het onderricht worden voordrachtsleer, rhytmus, fraseering besproken en tempi bestemd niet alleen voor de leerlingen-cimbalisten, ook ook voor de viola da Gambaspelers, de violisten en zangers.

‘De hoofdzaak voor de cimbalisten is de registreering,’ zegt Wanda Landowska, ‘doch ik verlang daarbij een zelfstandige opvatting van de leerling, geen nabootsing van mijzelf, want, zal de traditie der oude meesters weer herboren worden en herleven, dan moet elke slaafsche nabootsing vermeden worden. De bekoring van een clavecimbel ligt niet alleen in den zilveren klank van het instrument zelf, maar hij, die het bespeelt moet fantasie hebben. De clavesimbelspeler is niet enkel een objectief kunstenaar, maar kan ook subjectief wezen.’

Zij heeft haar muziektempel geplaatst midden in een park tusschen

[p. XLI]

wanda landowska op het clavecimbal spelend in haar muziektempel te saint-leu-la-forêt

[p. XLII]

wanda landowska bij leo tolstoï te jasna poljana

wanda landowska en enkele harer leerlingen te saint-leu-la forêt

[p. 189]

de zingende boomen, en de wiegende bloemen, zoodat natuur en kunst daar samen één groote hymne zingen aan de eeuwige schoonheid.

Vooral tot de jongeren richt zij het woord, tot hen die zoeken en wachten, niet zelden ontmoedigd door de ‘tyrannie de la virtuosité’, zooals zij zegt. ‘Vreest,’ zegt zij tot hen, ‘de strenge trekken en de zware pruik van Vader Bach niet. Laten wij ons rondom hem scharen en gij zult aanstonds de liefde, de edele goedheid voelen, die van elke frase van zijn werk uitgaat.’

Zij weet in haar ‘courses’ ‘chefs-d'oeuvre de pédagogie intelligente’ haar leerlingen de oude muziek te doen verstaan en daardoor lief te hebben. Hoe heeft zij bovendien niet alleen Leo Tolstoï, als vereerder der oude muziek, de klassieke schoonheid diep daarvan doen voelen, tijdens haar jaarlijksche bezoeken op Jasna Poljana en te Parijs Rodin in verrukking gebracht, maar hoe komen allen, die het voorrecht hebben tot haar gehoor te behooren, onder den indruk van haar kunst, waarvan een waarlijk godsdienstige en heilige invloed uitgaat.

Dat zij in den aanvang heel wat heeft moeten strijden, om niet te zeggen lijden, voor haar kunst bleek wel uit wat zij schreef: ‘Toen ik in 1905 voor het eerst met het oude instrument optrad, oogstte ik niet anders dan spot en hoon. De Duitsche kritiek betitelde mijn verschijnen in Berlijn 1905/1906 als het “kokette Unternehmen der frivolen Polin.” De moderne kunstenaars waren mij evenwel van het begin af trouw. Wat geen wonder is, omdat mijn ideaal geheel overeenstemde ook met het hunne. Isidora Ducan kwam toen met al haar leerlingen op mijn concert, doch juist de “beroepsmusici” waren dikwijls mijn grootste tegenstanders. Merkwaardig is het evenwel, dat ik in Rusland vóór den oorlog het best begrepen werd. Anton Rubinstein had het publiek door zijn historische programma's voor de oude muziek geinteresseerd. Hij was de eenige romantische musicus, die de vraag opwierp: “wat was Bach's instrument?” Ik heb later de vraag of Bach het “Wohltemperierte Klavier” voor clavichord of clavecimbel geschreven heeft, ten gunste van het laatste beslist opgelost. In Rusland was het reeds vóór den oorlog (1908-1914) alsof het clavecimbel nimmer uit het geheugen der menschheid verdwenen was. Ik was daar in die jaren, met Schaljapin, de meest gezochte soliste, en mijn boek over Musique ancienne werd weldra in het Russisch vertaald.’

Thans evenwel wordt Wanda Landowska door de gansche wereld bewonderd en wanneer zij op een harer courses, die in openbare en privaat-courses zijn ingedeeld en bezocht worden door leerlingen van 14 verschillende nationaliteiten, een bladzijde muziek van Bach of Couperin speelt, dan laat zij haar geliefd instrument ‘murmurer, chanter, où frémir’, zooals Arthur Hoeree schrijft. Daar in het heiligdom van haren muziektempel te Saint-Leu herleeft ‘l'art musical du passé,’ in al haar verheven grootheid.