Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 41

Socialistische kunst in het Stedelijk Museum te Amsterdam

Om tot eenige klaarheid te komen omtrent deze belangwekkende tentoonstelling van hedendaagsche internationale socialistische kunst, moet men allereerst onderscheid maken tusschen socialistische kunst, socialistische kunstwerken, en kunstwerken door socialisten gemaakt. Een vierde groep van werken - werken die noch met het socialisme noch met de kunst veel

[p. 86]

hebben uit te staan! - zou hier aan toe te voegen zijn, maar het aantal dezer laatste werken was après tout gering; toch verhoogde dit kleine aantal den indruk van rommeligheid en zou een critischer schifting de tentoonstelling als geheel zeker ten goede zijn gekomen.

Socialistische kunst - het werd openhartig vooropgesteld in de inleiding tot den catalogus en het mag met klem herhaald worden - socialistische kunst in eigenlijken, volstrekten zin van het woord bestaat nog niet, kán nog niet bestaan. Indien het socialisme is en worden zal wat duizenden ervan verwachten; indien het socialisme niet enkel duidt op een beperkt politieke gerichtheid, maar ook terdege, in meer of minder nauwen samenhang daarmee, op een wijde cultureele gezindheid; indien naast een socialistische leer ook sprake is van een socialistische idee, van een nieuwe levenshouding en een nieuw levensgeloof - dan behoeft het immers geen betoog, dat tientallen van jaren, ja eeuwen vereischt kunnen zijn alvorens een werkelijk socialistische stijl zich verwezenlijken zal. Het vroege Christendom bouwde geen ten hemel stijgende kathedralen. Integendeel, het deed wat elke baanbrekende cultuur noodgedwongen doen moet; het gebruikte van de overgeleverde vormen al wat maar eenigszins bruikbaar was, het paste een allegaartje klassieke vorm-restanten toe op nieuwe, vaak schrikbarend willekeurige wijze. Een voorbeeld is zelfs bewaard gebleven van vroeg-Christelijken basiliekenbouw, waar de klassieke kapiteelen onderste-boven zijn aangewend! - En hier mogen eenerzijds diegenen aan herinnerd worden, die zich smalend uitlaten over de onmacht van het socialisme om zich aesthetisch te verwerkelijken (een zeer betrekkelijke onmacht, denkt slechts aan wat de Russen vooral op filmgebied bereikten), anderszijds ook diegenen, die voorbarige en veelal onpsychologische onderscheidingen maken tusschen ‘socialistische’ en ‘burgerlijke’ kunst, onderscheidingen die van tijd tot tijd kant noch wal raken.

Want een blik op de Hollandsche inzending zal terstond doen beseffen, dat een duidelijke grenslijn tusschen socialistische en niet-socialistische kunst stijlkunstig althans zéker niet te trekken valt. Niemand toch zal twijfelen aan het overtuigd-socialistische in het werk bijv. van Marie de Roode-Heyermans, terwijl het naar den vorm gezien niet alleen burgerlijk, maar bovendien onbeduidend, dus weinig overtuigd is. Ten deele kan dit zelfs van Hahn's onvolprezen grafiek worden gezegd, al dwong de kracht der agitatorische bedoelingen hier al dadelijk tot een veel bondiger en synthetischer, dus ook belangrijker vormgeving. Bij zoowel Hildo Krop als Charley Toorop kan men spreken van een volop modern, psychisch doorlicht realisme; beider kunst is in zoo verre socialistisch te noemen, dat de strijd om nieuwe waarden openbaar is in den drang tot een opstandig-ethische karakteristiek (bij Charley Toorop) en tot een massale veralgemeening (bij Krop). Weer iets duidelijker misschien zijn de kiemen van een - mogelijken! - toe-

[p. 87]

komstig socialistischen stijl zichtbaar in het aesthetisch nauw verwant, psychologisch zéér uiteenloopend werk van Van der Leck, Alma en Van Hel. Is de hooggestemde kunst van den grooten, eigenzinnigen Van der Leck in wezen feitelijk aristocratisch, zij het met revolutionnairen inslag, de bitse prenten van Alma en de meer gemoedelijke, kinderlijk vervulde schilderingen van Van Hel lijken mij onmiskenbaar socialistisch; ideologisch gezien door hun dienend en volksch karakter, stijlkundig door hun geometrischen grondslag, waarin de erkenning van het bovenpersoonlijk-wetmatige tot uitdrukking komt. In de hier afgebeelde snede van Helios Gomez, uit een map ‘Schrikbewind in Spanje’, treft men overeenkomstige karakteristieken aan.

Met bovenstaande bedoel ik niet specifiek aesthetische waardebepalingen te geven, maar slechts bij benadering de verhouding te schetsen, waarin de genoemde kunstwerken staan tot het cultuurverschijnsel dat socialisme heet. Want waarom overtuigt in dit milieu het toch buitengewoon fraai en allerminst ‘burgerlijk’ doek niet, dat de Rotterdammer Bieling inzond? Moet niet de reden gezocht worden in het feit, dat het te lyrisch is en te duidelijke herinneringen wekt aan den egocentrischen Picasso? - Nagenoeg alle Hollandsche of buitenlandsche inzendingen vertoonen toch in hun bonte verscheidenheid van opvattingen déze gemeenschappelijke factor: de volstrekte afwezigheid van het egocentrisch-lyrisch element, hetwelk juist ten goede, maar vooral ten kwade het kenteeken mag heeten van negen tienden onzer tegenwoordige kunstproducten.

De afwezigheid van deze lyriek treft het sterkst bij de Russische afdeeling, die dank zij de bemiddeling van de Woks en van het genootschap Nederland Nieuw Rusland tot stand kwam. Hoewel gebrek aan ruimte mij belet, de buitenlandsche inzendingen uitvoerig te bespreken, mag toch gewezen worden op het treffend verschil tusschen de aanwezige Duitsche en Russische werken. Nagenoeg alle Duitsche stukken hebben hetzij een diep tragischen, hetzij een destructief critischen inhoud. De aangrijpend menschelijke, geloofskrachtige, maar toch bijna vertwijfelde kunst van Käthe Kollwitz vertegenwoordigt de eerste categorie werken, die van Grosz de tweede.

- Nimmer nog is een land door een kunstenaar gezien gelijk de expressionist

[p. 88]

Grosz het na-oorlogsche (en het tegenwoordige!) Duitschland gezien heeft: als een botte, brute, ontzielde, tot de kernen verziekte en aangetaste wereld - koud, wreed en godverlaten. De fantasmagorische duivels van Jheronymus Bosch of Grünewald verbleeken naast deze laaghartige, corrupte en belachelijke wezens, waarin wij.... onszelf kunnen herkennen. Een kunst zoo wrang, dat zij koud maakt en verstommen doet; roekeloos tot het uiterste, in haar cynisme niets ontziend; maar tegelijk ontstellend wáár. Want men voelt het, Grosz is geen meegesleurde, gelijk zoovelen het waren die de decadentie van hun tijd biechtten; hij geniet zijn boosaardigheden niet; hij is een geteisterde, in wien het leven alle hoop en liefde uitroeide en die bezeten schijnt van één laatsten drang: met een beklemmend nuchtere doeltreffendheid zijn haat uit te spuwen over deze maatschappij, waarin hebzucht, sensualisme en het bitterste onrecht de alleenheerschappij voeren. Deze kunst is niet de individueele daad van een willekeurigen kunstenaar, maar het verscherpte spiegelbeeld van een deel onzer tegenwoordige menschheid. Zij overtuigt omdat zij een sociale werkelijkheid beeldt.

Dat er naast deze werkelijkheid ook in Duitschland een andere bestaat, bewijzen de aanwezige foto's naar bouwwerken van Gropius, Haesler e.d. Toch is het een verademing, na werken als die van Käthe Kollwitz, Grosz, Dix, Herman, Hiob e.a., de Russische werken te bestudeeren. Zeker, ook hier geen accenten van klassieke harmonie! Er is nu eenmaal een kunst, die uitdrukkingsrijk wil zijn, en een kunst, die schoonheid zoekt; en in het socialistische kamp, ook in het Russische, is het woord nog altijd aan de harde strijders, niet aan de milde droomers. Maar zoo ergens sprake is van een allereerste verwerkelijking van een socialistischen stijl - het wordt met het noodige voorbehoud geconstateerd! - dan is dat toch in Rusland. Deze kunst, hoe onvolwassen nog vaak, hoezeer een mengsel van oud en nieuw en van talrijke Westersche invloeden, heeft een kern die men elders mist. Zij is positief, bouwend, daadkrachtig, vitaal. Zij is tot in haar kinderlijkste experimenten, tot in haar meest starre en sombere Byzantinismen, doortrokken van een primairen en gezonden, levenssterken geest. Men weet wat men wil en heeft inderdaad, om een term van Carlyle te gebruiken, ‘fire enough in one's stomach to consume the universe’....

Deze bespreking zou te onvolledig zijn, indien niet terloops enkele briljante fotomontages van John Heartfield en Ladislaws Moholy-Nagy werden gememoreerd.

W.J.d.G.