Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 38

[p. 382]

Jan de Graef
door Pol de Mont

ZOOALS anderen in hun kindskorf een adellijk blazoen of een portefeuille vol banknoten vinden, zoo vond Jan de Graef in den zijn het kunstenaarschap.

Niet alleen liefde tot de kunst, ook de drang, om zich aan de kunst te wijden, zat hem bij overerving in het bloed. Zijn moeder was de talentvolle Vlaamsche tooneelspeelster Maria Verstraete, die jaren lang in Noord-Nederland van de voortreffelijkste tooneelspelersgezelschappen deel maakte en aldaar het leven schonk niet alleen aan onzen schilder, maar ook aan den nog meer benoorden dan bezuiden den Moerdijk zoo terecht gevierden, even veelzijdigen als fijnbesnaarden tooneelkunstenaar Juul Verstraete. De in de jaren 1880-1895 in door snelheid verrassend tempo niet slechts in eigen land, maar ook in Duitschland en Frankrijk beroemd geworden figuur- en landschapschilder Theodoor Verstraete, was zijn oom. Zijn grootmoeder, Mevrouw Verstraete, geboren Laquet, was een van de verdienstelijkste Vlaamsche tooneelkunstenaressen uit den heldentijd van het Zuidnederlandsch schouwburgleven, een tijdgenoote en medewerkster van Victor Driessens. Ook een tweede oom van de Graef, Henry, was een niet onverdienstelijk akteur, vooral in het luimige genre.

Wat al deze leden van de familie Verstraete opvallend kenmerkt, is - persoonlijkheid.

In dit opzicht nu is onze schilder wel door en door een Verstraete.

Niet sedert gister, maar al sedert een tiental jaren toch neemt hij onder onze Antwerpsche en - meer in 't algemeen onder de Vlaamsche schilders een bizondere en zeer voorname plaats in. Zijn werk vertoont den stempel van een duidelijk omlijnde persoonlijkheid: het heeft opvallend eigen karakter. Hij is een dichter, die hoofdzakelijk uitgaat van eigen fantazie en die, zonder de werkelijkheid te versmaden, geenszins het min of meer getrouwe wedergeven ervan ten doel heeft, maar haar beschouwt en aanwendt als een middel, om zijn dichterlijke droomen en verbeeldingen een ‘milieu’ te bezorgen, ik zou gerust mogen zeggen; ‘een tooneel.’

Hoe hij tot zijn huidige prestaties kwam? Aanvankelijk vermeide hij er zich in, allerlei hoekjes uit oude lusthoven en waranden, b.v. Middelheim, te styleeren. Van lieverlede zag hij, in verbeelding, zijn warande ‘bezocht’ door gestalten van dames en heeren.... Meer en meer ging elke lusthof voor hem dien voornamen stijl aannemen van de oud-adellijke parken van Versailles, St. Cloud, Trianon, en meer en meer verplaatste zijn fantazie hem in den tijd der achttiendeeuwsche ‘bergeries’, toen herders en herder-

[p. 383]

innen, de eerste in rokken van zwaar brokaat, de tweede in breed-uitstaande kleeren van ruischende zijde, rond de schoone Marie Antoinette, ‘l'Autrichienne’, wemelden als vlinders en waterjuffers rond een bloem.... En nu is het tamelijk natuurlijk, dat de schilder-dicht er die vergane wereld en de gestalten, die er zich in bewogen, in de getaande, gedempte, ja, weggedoezelde schemerkleuren van avond of nacht ging zien.

Bij paren, ook wel bij geheele scharen, komen zij, de aristokratische dames en heeren van het Oude Regiem, met bevallige houding, hoofsche gebaren, doch onhoorbare schreden, ‘spoken’ in de avondlijke stilte van de warande.... Wat zij elkaar vertellen, hooren wij te onduidelijk, om het te verstaan! Zij fezelen zoo stil - die schimmen uit de andere wereld - en wat zij fezelen, en de zoenen, die zij elkaar geven, het gaat te loor in de eenigszins weeke harmonie, welke uit al die in schaduwen gehulde struweelen en boomenmassieven, ook stil toch, tot ons komt: geritsel van blâren, gereuzel van twijgen, gefluister van avondkoeltjes en avond-kusjes, geflodder van verfrommelde zijde en mousseline.

Zeg niet, dat ik een loopje neem met u; dat ik zelf hier in dit werk allerlei zie, wat er niet in is.... Het is er toch! Het is er volop en intens! Maar men moet, - neen het is geen paradoks, - men moet oogen hebben en kunnen zien met iets als het ‘second sight’, om deze muziek te ‘hooren’!

De Graef is een muzikaal schilder, zooals alle muzikale talenten bij uitstek sensorieel, en zijn schilderijen moeten ‘beluisterd’ worden, niet alleen ‘bekeken’.

Wie de Graef wil kennen, wie wil weten, wat er in zit, wat de ziel is van zijn hoofdzakelijk uit stemmingen ontstane en stemmingen verwekkende kunst, moet er zich niet toe bepalen, zijn doeken maar oppervlakkig te ‘bezien’, hij moet er gaan vóór zitten, liefst alleen, en zijn oogen zich laten zat drinken hier aan het spel van de halve tonen, van schichtig licht en stemmig donker, elders aan de rijke harmonie van fonkelende, klare kleuren.... En dan luistere hij even, ik zeg wel degelijk: hij luistere, dus met het oor. Eerst wie dit kan, - luisteren naar deze schilderijen - zal tot de ontdekking komen, dat zij vol muziek zitten, dat zij muziek zijn.. bijna.

Ik bedoel op dit oogenblik vooral de Graefs parktooneelen, deze tooneelen, die ons in verbeelding wegtooveren uit 1927 en.... de handelsmetropool aan de Schelde naar Versailles, St. Cloud, Trianon, le Parx aux Cerfs in den tijd van de ‘Bergeries’ en ‘le Règne du Tendre’....

Al die waranden, waarin de schilder zoo gaarne vertoeft, herinneren aan de fijne verzen van Jean Lorrain:

‘Et le vieux pare enchanté
Est plein de frissons de soie
Et de satin qu'on déploie’.

[p. 384]

Ook al kunt gij, in deze halve of heele ‘notturni’, den vorm noch ook de stof onderscheiden van de breed-uitstaande dameskleeren, dat verfrommelen, dat verkreukelen, dat zachte zuchten en nog zachter ruischen van zijden stoffen hoort gij toch.

En wat roepen deze schilderijen niet vóór onzen geest op! Hoe evokatief zijn zij!

Zit gij, b.v. vóór zeker tafereel, ‘Avondwandeling in de Warande’, zouden die beide dames op dien half donkeren weg niet ‘la Reine’ zijn en haar vriendin prinses Lamballe? Is het hier soms Trianon? Is het vóór het stuk: ‘Parkfeest’ b.v., voelt ge u niet verlokt, om te denken aan de wonnen en geneuchten van de hooge wereld in dien tijd van verfijndwulpsche zinnen weelde, die den grooten Storm van de Revolutie vooraf ging?

Vóór ‘Parkfeest’, vóór ‘Avondwandeling in de Warande’ hoort, wie ze ooit las en onthield, deze verzen van Verlaine van zelf, geheel van zelf gefluisterd worden, net als kwam het van achter de doeken tot zijn ooren:

‘Les joueurs de sérénades

Et les belles écouteuses

Echangent des propos fades

Sous les ramures chanteuses.

Leurs courtes vestes de soie,

Leurs longues robes à queue,

Leurs élégances, leur joie,

Et leurs molles ombres bleues’;

- bravo, Verlaine voor dat toen heel nieuwe: ‘Ombres bleues’ zoo goed ‘noch nicht dagewesen’ en treffend juist als Gezelles ‘dat blauw 'k en weet niet wat, dat in de boomen hangt’! -

Tourbillonnent dans l'extase

D'une lune rose et grise,

Et la mandoline jase

Parmi les frissons de brise’!

En eerst dan komt het als een veropenbaring over mij; - dat de ziel van dezen schilder de ziel is van dengene, dien Verlaine eens aldus toezong:

‘Votre âme est un paysage choisi
Que vont charmant masques et bergamasques,
Jouant du luth, et dansant, et quasi
Tristes sous leurs déguisements fantasques’.

[p. LXXXIII]

jan de graef.
avondwandeling.

jan de graef.
parkfeest.

[p. LXXXIV]

jan de graef.
kasteelvrouwe.

jan de graef.
het oude paviljoen.

[p. 385]

En bij menig andere tafereel meent men Heine te hooren fluisteren

‘Es spuckt, im Pavillon de Flor,
Maria Antoinette!’

Tot het puikste hooren ‘Stilte’, een herfstgezicht, - waar roode bladerenweelde van hooge boomen weerspiegeld ligt in slapend vijverwater, en waar men letterlijk het stil-zijn in waarneemt, en ‘De Toren’, van een heel ander gevoel, met iets als hoopgeschemel in, en daarnaast een viertal kleine, sterke dingen van denzelfden aard.

Maar de Graef is niet alleen poeët, ook een waar schilder is hij. Hij dicht, zingt wel, maar zijn woorden zijn verftoetsen, zijn verzen zijn koloriet....

En dit koloriet is zoo volkomen één met zijn gedichten, dat men er slechts in de tweede of derde plaats of in 't geheel niet aan denkt. En toch dient men het te doen, want - het is niet alleen mooi, maar in hooge mate eigenste eigendom.

Uitgeveegde toetsen, waarvan alleen de waarde, de ziel, bleef leven op het doek; toonschakeeringen, vol van allerlei geheimzinnigheid, vol gesuizel en geruizel, volgezucht en gesmacht, zooals in ‘Oud Paviljoen’; vol spiegelend lichtgetoover, waterklaar maanlicht en flikkering van sterren, zooals in ‘Eerste Sterren’; vol van al de oud-tapijtenbontheid van het allerrijkste Najaar, zooals in dat wonderschoone ‘Herfst’. Zie eens, welke effekten door wat puimen verkregen werden in ‘Valavond!’ En toch en altijd weer vooral die stemming, welke van al dat kleurenschoon door den schilder wordt verwacht en die dan ook onfeilbaar wordt teweeggebracht.... Jawel, een oogenblik kan men andere stukken houden voor het puikste, dat hij voltooide. Maar ga dan eens staan vóór weder andere, en gij zult het niet wagen, die minder mooi te heeten?

En nu wees ik nog niet eens op de altijd gelukkige, stijlvolle bladvulling, noch op de voornaamheid van het geheel.

Men zou het kunnen betreuren, dat de Graef zich met iets als vooropgezetten wil gaat vermeien in een donkere kleurengamma, die zijn werk soms verwant maakt met dat van zekere overigens gevierde schilders van de Glasgower school. Toch zal ik de laatste zijn, om dit voorbehoud te maken, doodeenvoudig om de goede reden, dat die sombere tonaliteit ten slotte zeer treffend overeenkomt met de niet alleen zwaarmoedige, maar bijna tragische lyriek, waarvan de kunstenaar zich dynamisch wil bevrijden. En dat hij dit weet te doen als een waar dichter, - een dichter met kleuren, kennende de waarde van elken toon en nooit anders schilderend dan met toon op toon; en dat hij zijn blijkbaar machtig, opbruisend gevoel weet te beheerschen, zoodat hij met groote soberheid steeds uitspreekt, wat hem te zwaar op het hart drukt, maakt zijn werk in mijn oogen des te degelijker.

[p. 386]

Toch ben ik van meening, dat deze parkgezichten er niets zouden bij verliezen, als het licht een graad of wat klaarder en de figuurtjes tevens een beetje meer afgerond, wat minder onduidelijk waren.... De betrekkelijke helderheid van enkele stukken, die meesterlijk zijn, bewijst dit, dunkt mij, genoegzaam.

Nieuws vertel ik niet, als ik zeg, dat de Graef een voortreffelijk bloemenschilder is! Werk van allergrootste, op ware onderlegdheid berustende vrijheid, men zou zeggen: al spelend - en zeker om het spel - gedaan. Allerlei verrassingen zijn er hier voor wie zien kan. De eene maal houdt de meester den vorm in de gaten, zoo in ‘Veldbloemen’; een ander maal doezelt hij de vormen weg, en dan is alles kleur, niets dan kleur, zatte, rijke, vooral eigen kleur, zoo in ‘Rozen,’ in ‘Tuil’. En met hoe weinig is het soms gedaan! Zie b.v. eens de glazen schotels of vazen op zoo vele andere doeken!

Intusschen, als zuiver schilderwerk beschouwd, staan wellicht zijn bloemstukken nog het hoogst. Zelden overladen, meestal wars van allen toeleg op bluf of zelfs op effekt, munten zij uit door groote distinktie en door een wondere kleureneenheid, vol van de eigenaardigste en fijnste schakeeringen.

Is nu de Graef, dien wij leerden waardeeren als in hoogen graad personeel, - ook Vlaamsch?

Geen oogenblik aarzel ik, hierop ja te zeggen.

Dat zijn werk verwantschap vertoont met dat van den Franschman A. Monticelli, is niet te ontkennen. Dit viel mij op bij de beschouwing van twee fantazieën van dezen meester, die in 26 Oktober 1920 bij Fredrik Muller onder den hamer kwamen, namelijk ‘Un Conté de Fées’ en ‘Réunion dans un Parc’, het eerste uit de verzameling J.L. Muyser.

De verdeeling van licht en schaduw, zeker geheimzinnig waas over landschap en figuren, het gefonkel en geflonker van vurige tonen uit donkerder partijen, beiden kunstenaars zijn zij gemeen. Maar is Monticelli zelf niet verwant met de Vlamingen? Overigens doet de Graef ook wel denken aan Thys Maris.... Ik kan Jan de Graef, die pas den vollen mannenleeftijd bereikte, niet anders bestempelen dan als een Vlaamschen rasschilder.