Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 35

[p. 225]

w. korteling.
het duivenhok (schilderij).

W. Korteling,
door P.C. Hamburg.

DE levensloop van dezen schilder is, als van zoovele anderen, spoedig verteld. Hij is in Deventer geboren in 1889 en heeft, na de lagere school en later de H.B.S. te hebben bezocht, zich, onder leiding van zijn vader, op teekenen en schilderen toegelegd. Na deze aanvankelijke leiding van zijn vader heeft hij voor zijn verdere, zelfstandige ontwikkeling nooit behoefte gevoeld zijn geboorteplaats te verlaten en zich elders voor langeren of kort eren tijd te vestigen.

Hij vond in den omtrek van Deventer een voldoende studie-terrein en zijn eerste teeken-studiën dateeren reeds uit den tijd der H.B.S.-vacanties, doorgebracht in gezelschap van Van Meegeren. Na het verlaten der H.B.S. begon hij met ernst en inspanning aan de studie naar de natuur, omstreeks 1906. Reeds een jaar of twee later maakt hij rood en zwartkrijt-teekeningen naar kalveren, vogels en boomgroepen, van zeldzame snedigheid en virtuositeit, die de meest critische beschouwers vol bewondering brachten. Men hield hem zoowat voor een wonderkind, hetgeen hem persoonlijk minder genoegen deed. Betrekkelijk kort daarna, omstreeks 1910 tot 1912, volgt een tijdvak waarin o.a. ontstonden vele teekeningen in rood krijt, sommige in zwart met pastelkleuren aangevuld. Eén van de hier bedoelde teekeningen vindt men hierbij gereproduceerd, n.1. ‘Oude schuit’ en verder de olieverf studie van een kalfje, dat hij op 23-jarigen leeftijd maakte. Hij beschikt hierin over een schier volmaakt uitdrukkingsvermogen, zwierig zonder uiterlijke bravour, ernstig zonder het dor-studieuse, dat zoo dikwijls door een bepaald artistiek opportunisme als het eenige kenmerk van ernst wordt gehouden.

Nu was hiermede de ouderdomsgrens van wonderkind overschreden, zoodat alle bijkomstigheden vervallen en men zich alleen rekenschap behoeft te geven van de werkelijke beteekenis van zijn werk. Maar ook dan is dit werk zoodanig, dat wanneer men b.v. teekeningen uit het hier bedoelde tijdvak zooals ‘Het Kalfje’ stelt tegenover het beste dat op dit gebied in de moderne Hollandsche kunst van dit tijdvak is voortgebracht, het werk van dezen 23-jarigen schilder een schitterend figuur maakt. Nu zou zoo iets nog van weinig of geen beteekenis zijn, als zulk een teekening een toevallig verschijnsel in zijn productie was, maar er zijn er talrijke.

Natuurlijk vertoont het hier gereproduceerde specimen een verwantschap met hetgeen de voornaamste dierenschilders van de laatste helft der 19e eeuw hebben voortgebracht, zooals b.v. Mauve of W. Maris, maar het is in geen geval uitsluitend reminicentie; had hij, in plaats van dieren, men-

[p. 226]

schen ge teekend, dan zou dit verband niet opvallen. De volkomen argeloosheid van dezen jongen schilder deed hem de invloeden van anderen evenmin angstvallig ontgaan, als den meer directen invloed der natuur.

Bij het beschouwen van de teekeningen uit genoemd tijdperk, komt men zelfs tot de vraag: is verdere ontwikkeling mogelijk? Het komt ons n.1. voor alsof deze jonge schilder hier een ontwikkelings-stadium heeft bereikt, dat slechts met de grootste inspanning is te overtreffen.

Wat is hiervan de oorzaak?

W. Korteling is een van die schilders die door aangeboren begaafdheid tot vroege ontwikkeling komen. Dit is trouwens de praedomineerende eigenschap van alle rasschilders, van de modernen, b.v. M. Maris, J. Maris, J. Toorop, I. Israëls en zooveel anderen. Een tegenstelling hiermede vormt Vincent van Gogh, de onvirtuose, steeds worstelende en botsende natuur.

Met virtuositeit bedoel ik niet het werktuigelijke b.v. het optisch-manuale alleen of het kunstvaardige door oefening verkregen, maar het innerlijk vermogende, instinctieve gevoel en begrip voor rythme en vorm. Het zijn de innerlijk gerichte psycho-physisch gedetermineerde naturen die - naarmate van hun aanleg en geaardheid - tot bepaalde sociale functies gedreven worden.

Maar deze eigenschappen, afzonderlijk beschouwd voortreffelijk, zijn slechts bepaalde voorwaarden, vormen niet het samenvattend geheel. Een kunstenaar-schilder is meer dan een subtiel, gedetermineerd mechanisme, het karakter, de wilskracht, gevoel en verbeelding zijn afhankelijk van den aard van zijn persoonlijkheid. Al de factoren zijner persoonlijkheid tot een steeds harmonischer geheel te vormen, is het levenlange streven, dat aan zijn kunst innerlijke kracht en diepte en den uiterlijken glans der vernieuwing schenkt. Zijn persoonlijkheid is de maat waardoor de dingen hunne dimensies verkrijgen.

Ik denk hierbij aan een uitspraak van R. Muther, die mijn bedoelingen, hoewel beperkt tot een bepaald genre, eenigszins verduidelijkt, als hij zegt: ‘Kein Portraitmaler kann in einen Kopf mehr hineinlegen als er im eignen hat’.

De groote ideale schilderkunst, zooals die gaat van Veronese tot Hodler, is slechts mogelijk, wanneer de twee factoren: natuurlijke begaafdheid en een diepe hartstochtelijke persoonlijkheid - het uiterlijk waarnemen en het innerlijk ervaren - als een plant in de aarde groeien.

Het is mogelijk, dat een dergelijke ontwikkeling in de uiterste gevolgtrekking onbereikbaar is of zich als een zeldzaam verschijnsel slechts in enkele geniale figuren heeft gemanifesteerd, zij is en blijft echter de grondslag en het onwrikbaar criterium bij de beoordeeling en beschouwing der schilderkunst.

Na deze meer algemeene uiteenzetting, kom ik terug tot het punt van uitgang: de beteekenis, den aard en aanleg van den hier besproken schilder.

[p. 227]

In het rustige Deventer werkt Korteling van den ochtend tot den avond en deze locale afzondering en zijn persoonlijk evenwicht hebben hem over de wervelstormen der moderne kunstrichtingen heen geholpen. Geheel anders en met naïeven eerbied staat hij tegenover de groote schilders van het verleden. Het verleden is voor hem de bron, welker ontzagwekkende rijkdommen het wordende verre overtreffen. Maar ook de Natuur is hem een oneindige bron van studie, vol verscheidenheid en bekoring. Deze nadert hij met schroomvallige bewondering, maar tevens met de ingehouden hartstocht van een hardnekkig werker; lukt het, dan houdt hij vol, uren achtereen.

Soms trof ik hem in het kleine stadstuintje achter zijn huis, in zijn oudste plunje, gezeten op een veldstoeltje, temidden van zijn bloemen en zijn geliefkoosde modellen: de kippen. Deze goedkoope en geduldige modellen zijn voortdurend tot zijn beschikking en met onverflauwden speurzin volgt hij hun ontwikkeling van kieken tot haan of hen. Wat al prachtige schetsen zijn er in dit kleine tuintje ontstaan? De schetsen, krabbels en détailleeringen hier ontstaan, vormen een uitgebreid en schitterend materiaal, waaruit na korter of langer tijd zijn schilderijen ontstaan.

Uit dit materiaal ontleenen wij de hier bijgevoegde reproducties: de teekeningen en studies naar kippen. Zijn lust en verlangen is echter, deze dieren te kunnen schilderen, levensgroot en op een ruim doek. Hij schildert ze tusschen gras en bloemen, beschenen door het volle zonlicht of tusschen brokken steen en planten, tegen een donker fond, waartegen hun vederpracht fonkelt en glanst in verschillende kleuren. De prachtig uitgedoste haan met zijn fel-rooden kam, zijn sierlijk pluimenden staart en goud-bruine borst, witte kippen met lak-rooden kam en gelen snavel en daartusschen de kuikens als zachte-donsballetjes, alle pikkend en zoekend met de scherpspeurende kraaloogen.

Het hoen behoort, evenals het paard en de hond, tot de oudste huisdieren en zoo vinden wij deze - vooral de laatste soorten - steeds in gezelschap van den mensch afgebeeld. De afbeeldingen van vogels en hoenders komen echter eerst in de 17e en 18e eeuwsche kunst veelvuldiger voor, en wel vooral in het stilleven.

Maar wanneer wij de afbeeldingen van het dier uit de vorige eeuwen vergelijken met die van onzen tijd, dan voelen wij terstond een diepgaand verschil. Onze verhouding tegenover het dier is geheel anders geworden; dit doet zich ook in de schilderkunst gelden. De oorzaken hiervan zijn zeer verscheiden, maar vooral is de moderne wetenschap hier middellijk of onmiddellijk van invloed geweest. Deze heeft het dier een geheel andere beteekenis ten opzichte van den mensch toegekend. Wij staan er niet meer tegenover als de sterkere, die het wil dooden en verteren, maar ook als de sterkere die het wil verstaan en zoo mogelijk liefhebben.

Onze moderne schilders vinden er geen genoegen in om, zooals die der 17e

[p. 228]

eeuw, jachttropeeën te schilderen, waarin de moordzucht van den mensch en de zwakheid van het dier met den meest naïeven pronk werd uitgebeeld. Voor ons is het levende dier veel belangrijker; ookeischt zijn uitbeelding veel meer studie en beheersching der techniek.

Maar al behoeft men, om de schoonheid van het dier in de kunst te demonstreeren, het niet vooraf te dooden, toch kan de uitbeelding van een dood dier bij-wijze van uitzondering een kunstwerk vormen. Een voorbeeld hiervoor is: ‘Het doode kuiken’, waarbij de schilder, in gevoelige observatie, het zielig-verschrompelde en de karakteristiek van het onvolgroeide dier heeft weergegeven.

Een dergelijk sentiment treft men bij de 17e eeuwsche vogelschilders niet aan: Men vergelijke hiermede: No. 1445, Rijks-museum C. Lelienbergh en No. 2616, J. Weenix. Het verschil is: dat wij zien, maar niet gevoelen, dat deze dieren dood zijn. Hetzelfde is ook het geval met de uitbeelding der levende dieren, wij zien ze als levend maar gevoelen niet de vitaliteit, het bloedwarme leven. In Melchior Hondecoeter's ‘La plume flottante’, het bekende werk in het Rijks-museum, bestaat het brandpunt, in een trompe l'oeil: het drijvend veertje op het water. Een bijzaak hoofdzaak geworden. Het overige is schitterende levenloosheid.

Een ander merkwaardig voorbeeld van onwezenlijke uitbeelding is ‘Het Vogelen-concert’ van Frans Snijders. Dit, hoe uitnemend als staal van 17e eeuwsche Vlaamsche schilderkunst, bedoelt in den grond niet anders, dan het geven van een volledige staalkaart van 's mans picturale kundigheden. Het zijn opgestopte vogels, met de grimas van het leven.

Wat een wonderlijke combinatie, al deze verschillende vogelsoorten, die nooit in elkanders gezelschap worden gevonden, op de kale takken van een boom. De fladderende vleermuis kondigt het late avonduur aan, terwijl alles kraait en snatert. Een papegaai naast een snip, de exotische toekan naast een duif. De twistzieke pauw tusschen hoenders, een volwassen zwaan naast een arend en een lepelaar, alle in een hoogen boom. Het is geen sprookjes- voorstelling, maar nuchtere schijn-werkelijkheid.

Bij W. Korteling is de studie naar het levende dier hoofdzaak en hij staat geheel afzijdig van alles, wat er naar streeft, het dier een menschelijke rol in de kunst te laten vervullen.

Hij acht dit in zeker opzicht een beleediging tegenover het dier, daar dit juist in zijn eigen bestaanskring voor ons de meeste aantrekkelijkheid bezit. Slechts de eigen aard van het dier, het onbewuste natuurleven wil hij uitbeelden. Hiervoor wil ik verwijzen naar de reproducties van enkele zijner dierstudies, zooals de kop van het kalfje e.a.

In tegenstelling met zijn vele voorbereidende studies ten dienste van zijn groote vogelcomposities, bezit hij voor zijn bloemstukken geen of weinig studie-materiaal in den vorm van krijtteekeningen etc. In dit geval

[p. XLV]

w. korteling.
oude schuit (pastelteekening).

w. korteling.
kalfje (krijtteekening).

[p. XLVI]

w. korteling.
stillven en studie (olieverf).

[p. 229]

vertrouwt hij geheel en al op zijn technische vaardigheid. De oorzaak hiervan is gelegen in den aard van het object. Bloemen verwelken, de kleur en frischheid duurt bij sommige zelfs zeer kort, zij wenden zich steeds naar het licht, waardoor de schikking van het object snel verandert. Vandaar dat men genoopt is, zich aan de natuur-impressie te houden en alles vlot - en meest zonder overschildering - te schilderen.

Hij kan er zich bovendien niet mee vereenigen, de vormen der bloemen en bladeren te stileeren. Het veralgemeenen, de willekeurige bepaling van den vorm valt geheel buiten zijn sfeer, hij heeft als realist steeds den opwekkenden invloed der wisselende realiteit noodig.

Voelt hij zich op dreef, dan vervalt echter het accidenteele in opvatting en schildering, om plaats te maken voor het impulsieve element. De strakke, afgemeten penseeltoetsen worden kleurflitsen en lichtspatten in allerlei toon en nuanceering, de lijnen en vormen verliezen hun begrenzend karakter, het geheel wordt een picturale improvisatie. Maar ge kunt er op aan, dat al deze schijnbare toevalligheden volkomen op hun plaats staan en dat de minste wijziging het geheel zou verstoren.

De kenmerkende eigenschap van de Hollandsche schilderkunst der 16e, 17e en ook gedeeltelijk der 18e eeuw is de stillevenkunst. Zij onderscheidt zich daardoor van alle andere. De geheele Hollandsche schilderkunst, tenminste het genre, beweegt zich in de sfeer van het stilleven, bijna geen doek van dien aard of het stilleven speelt er een min of meer voorname rol in. Het was juist dit onderdeel der schilderkunst waar zich de primitieve, maar gezonde werkkracht met lust en onverdeelde aandacht op kon toeleggen. Zoolang de stillevenkunst-zonder litteraire of ideëele invloeden; alleen als middel om zich geheel en al in het picturale probleem te verdiepen - in onze kunst voorkomt, voelt men er den gezonden hartslag in. Natuurlijk, want de werkdrift, de lust tot de daad is de alles overheerschende factor.

Als stilleven-schilder heeft W. Korteling een lijn gevolgd, die niet ver buiten de traditie der Hollandsche schilderkunst ligt. Zijn bewondering voor de Hollandsche 17e eeuwsche kunst en de daaruit voortgekomen Fransche renaissance van de laatste helft der 19e eeuw bepaalde in hoofdzaak zijn ontwikkeling. En waar zou een schilder zich anders toe richten, wanneer hij niet tot de hoogst zeldzame geniale verschijningen behoort? Tot de Natuur, tot deze alleen? De natuur is aanleiding, zelfs tot het meest tegenstrijdige, maar de hoofdzaak is dat de schilder er zich in terugvindt, zijn persoonlijkheid er in blijft handhaven en deze niet verliest. Dit is ten slotte mijn wensch en verlangen ten opzichte ook van een zoo begaafde als W. Korteling. Dan zal hij ons nog veel te genieten geven.