Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 33

[p. 298]

De kunst in Sowjet-Rusland.
door P. Alma.

EEN ieder, die de geschiedenis van het Rusland der laatste jaren heeft gevolgd, zal zich wel eens de vraag hebben gesteld: hoe staat het daar met de ontwikkeling der kunst? De diep-ingrijpende maatschappelijke veranderingen, die plaats hebben gehad, moeten ongetwijfeld ook op het kunstleven van invloed zijn geweest.

Onze belangstelling werd grooter, naarmate wij berichten lazen over de kunsttoestanden in Rusland; maar wij werden dikwijls door die berichten niet veel wijzer.

Ik geloof daarom, dat het den in kunst belangstellenden lezer zal interesseeren, wanneer ik hem enkele van de persoonlijke indrukken mededeel, die ik in Rusland opdeed en hem de daar verzamelde reproducties, voor zoover mogelijk, ter beoordeeling voorleg.

Voor de juiste beoordeeling van de kunsttoestanden in het roode Rusland moeten wij allereerst begrijpen, dat de socialistische of communistische ideologie van daar hemelsbreed verschilt met de burgerlijk-individualistische van hier.

In West-Europa staan wij midden in de burgerlijk-individualistische maatschappij-beschouwing. In Rusland wil men althans de kollectivistische. Wie echter nu reeds van Rusland een kunst zou verlangen, in harmonie met die maatschappijbeschouwing is àl te voorbarig. Dit verlangen zou tegen de historie ingaan en volkomen onlogisch zijn.

Een kollectieve kunst kan alleen dáár bestaan, waar een kollectieve kultuur bestaat. Die kultuur moet zich eerst kunnen ontwikkelen en heeft daar tijd voor noodig. De geschiedenis toont de juistheid van deze bewering aan.

Het Kristendom kon pas na zes eeuwen haar eigen kathedralen scheppen; vóór dien tijd nam zij de vormen over van de Romeinsche markthallen.

Zoo zien wij ook in Rusland nog overal den invloed der burgerlijk-individualistische kunst en helaas dikwijls niet altijd van haar beste uitingen. Bijvoorbeeld de ‘Vrijheidsnaald’ te Moskow.

Wat wij echter redelijkerwijze van Rusland mogen verlangen, is de aanwezigheid van de mogelijkheden tot het ontstaan van een kollectieve kunst, die de nieuwe idealen van den gemeenschappelijken arbeid naar voren brengt.

In hoeverre zijn deze mogelijkheden aanwezig?

Hoe duidelijk het den leiders der Russische revolutie was, dat het

[p. 299]

kultureele leven een even groote omwenteling moest ondergaan als het maatschappelijke, bewijst het volgende gedeelte uit een decreet, onmiddellijk na de revolutie van Oct. 1917 uitgevaardigd:

‘Bevordering van de revolutioneering van het geheele kultureele leven en zijn wederopbouw op nieuwe kollectieve grondslagen’.

Direct na de Octoberdagen ging men over tot het stichten der zoogenaamde ‘scholen voor proletarische kultuur,’ kortweg ‘Prolet-Kults’ genoemd.

De Prolet-kults werden speciaal voor de talentvolle proletariërs opgericht, om hen in de gelegenheid te stellen, zich op kunstgebied te ontwikkelen.

Ook de leeraren waren meest uit het proletariaat voortgekomen.

Daar de revolutie een proletarische was, ging men van de veronderstelling uit, dat ook proletariërs de nieuwe kunst zullen scheppen. De idealen van den arbeid op gemeenschappelijke basis kunnen het best door de arbeiders begrepen worden. Het rythme van den gemeenschappelijken arbeid, dat in de komende kunst ongetwijfeld een rol zal spelen, is als de polsslag van het nieuwe leven.

Door heel Rusland zijn nu de Prolet-Kults opgericht. Landelijk en plaatselijk worden tijdschriften uitgegeven, waarin arbeid van leeraren en leerlingen is te vinden.

De Prolet-Kults houden districts- en landelijke congressen, om door uitwisseling van gedachten, door de praktijk verkregen, tot een algemeene basis van arbeid te komen. De Prolet-Kults omvatten alle takken van kunst: theater-, koor-, muziek-, schilder- en beeldhouwkunst. Vooral op theatergebied en koor hebben zij veel tot stand gebracht.

Men vindt in de Prolet-Kults allerlei kunstrichtingen vertegenwoordigd, hetgeen natuurlijk aanleiding tot meeningsverschil geeft. Dit lichaam doet eigenlijk nog niets als experimenteeren; toch brengt het door actieve deelneming aan volksfeesten, massavoorstellingen e.d. reeds veel tot stand.

Toen ik een kleine expositie van schilderwerk der leerlingen in Moskow bezocht, viel het mij op, hoe sterk de invloeden van het verleden daar nog zijn.

Men zag daar voornamelijk borduursels op het stramien der burgerlijke kunst.

De leeraren en leerlingen begrepen blijkbaar de bedoeling van hun school nog niet voldoende.

Deze expositie geeft ons echter niet het recht over het schilderwerk van alle Prolet-Kults te oordeelen. Men werkt niet overal op dezelfde manier en, zooals gezegd, alle kunstrichtingen zijn er vertegenwoordigd. De strijd tusschen al die richtingen moet ook daar gestreden worden, totdat de praktijk de oplossing zal brengen.

[p. 300]

De z.g. ‘moderne’ kunstrichtingen zijn uit de Prolet-Kults verbannen geweest, maar blijkens latere berichten zijn ze er weer in eere hersteld. Naast deze scholen heeft men ook nog andere lichamen, die het proletariaat op kunstgebied willen ontwikkelen.

Ik zag bijv. een tentoonstelling van teeken- en schilderwerk der Roode Soldaten, die enkele verrassende resultaten te zien gaf. De Roode Soldaten, de matrozen, de fabrieksarbeiders en boeren hebben dikwijls hun eigen kultuur- en ontwikkelingsclubs.

Van het werk der Prolet-Kults en der Roode Soldaten kan ik u geen reproducties laten zien; maar wel van leerlingenwerk van de grafische school, verbonden aan de Sitin-drukkerij in Moskow. Dit werk werd onder leiding der Russische vakvereeniging van kunstenaars, genaamd I.S.O., gemaakt.

Het is arbeid, die door de nieuwe opvoeding en de nieuwe gedachten wordt beheerscht; dus tot stand gekomen onder andere invloeden als wij in West-Europa kennen, en daarom voor ons geheel nieuw.

Wat ons reeds bij eerste aanschouwing treft in deze, vaak onbeholpen geteekende, litho's en houtsneden, is de oprechtheid, de soberheid en onbedorvenheid. Bij sommigen treft ons de invloed der moderne kunstenaars. De leerlingen zijn geïnspireerd geworden door tafereelen, die zich momenteel in Rusland afspelen. Realisme, en daarnaast de nieuwe ideologie, vormen den grondslag van hun arbeid.

Hoe karakteristiek is ‘De drukkerij’ (fig. I) Alles werkt er en beweegt. Maar waarom bewegen zich mensch en machine in die motorische kracht, in datzelfde tempo? Het is het gemeenschapsgevoel, dat allen beheerscht; dit staat ook te lezen in de hoek van de prent: ‘De drukkerij is een onmisbare schakel in de keten der algemeene kultuur’.

In deze prent, evenals in No. 2, zien wij duidelijk den invloed der kubistische kunstenaars. Opvallend is, hoe het natuurlijke gevoel der leerlingen zich vereenigt met de primaire vormen, waartoe vele moderne kunstenaars in hun zoeken zijn gekomen.

‘De mijn’ (fig. 3) geeft ons, zonder naturalistisch te zijn, de karakteristiek van de groote zwarte steenmassa met de kleine, als mieren werkende, menschen in de laagte.

In andere prenten zien wij minder of zelfs in het geheel niet de invloeden der moderne kunst.

‘De propagandist’ (fig. 4) heeft haar eigen charme. De typen, die er op afgebeeld zijn, zijn echte Russische boeren; blijkbaar zijn ze uit het dorp, waar ook de leerling vandaan kwam. De prent geeft ons een aardig beeld van den strijd tegen de ‘wodka’. Op den achtergrond een wodkahuis met dichtgespijkerde deur, op den voorgrond de spreker, die zijn redevoering tegen de wodka houdt.

Het geheel treft, door zijn naïeve schoonheid: en de mooie compositie.

[p. LXV]

fig. 3. ‘de mijn’.

fig. 5. kommunistische zaterdagen. leerlingenwerk uit de sitindrukkerij te moskou.

[p. LXVI]

fig. 4. de propagandist.

fig. 6.

fig. 7.

fig. 8.
illustratief werk. leerlingenwerk uit de sitindrukkerij te moskou.

fig. 9.

[p. 301]

De leerlingen zijn van verschillenden leeftijd: de prenten getuigen dit.

Hoe karakteristiek is de donkere groep op den voorgrond met den zoo juist geplaatsten weg en de korenschoven.

De prent fig. 5 is geïnspireerd op de zoogenaamde ‘kommunistische Zaterdagen’. Op Zaterdagmiddag wordt door de pioniers van de nieuwe maatschappij vrijwillig gewerkt, om het vervallen economische leven weer op te bouwen. Men ziet op deze prenten den vrijwilligen arbeid afgebeeld op naïeve en bekoorlijke wijze.

De prenten fig. 6 tot 9 zijn op een andere manier ontstaan.

Men heeft den jongens en meisjes een legende verteld: ‘Een paard heeft een bochel, waarin een kracht zit, die paard en berijder overal kan brengen: door luchten, over zeeën en landen. Ieder kind maakte de episode uit de legende, die hem of haar het meest trof. fig. 8 en fig. 9 zijn door meisjes gemaakt. Het is opmerkelijk, hoe deze vooral intérieurs maken, terwijl de jongens, die van nature meer willen reizen en trekken, hemelen, wateren en velden hebben in beeld gebracht.

* _* *

Duidt onze bewondering voor de onbedorvenheid van deze prenten niet op een gebrek in onze maatschappij waar het de ontwikkeling van deze bijzondere gaven geldt?

Waarom zijn deze prenten door leerlingen in het Rusland van nú gemaakt? Waarom werden ze er vroeger niet gemaakt? Waarom maken onze arbeidersjongens ze niet?

Deze vragen dienen we te onderzoeken, daar hieruit blijkt, dat het milieu, waarin we opgevoed worden, van zeer grooten invloed op onze karaktervorming is.

Niet de schoonheid van dit leerlingenwerk is in de allereerste plaats belangrijk, maar de omstandigheden, die haar ontstaan mogelijk gemaakt hebben.

Zooals in elke overgangsperiode moeten we ook ten opzichte van kunst en kultuur, niet in de eerste plaats het positieve resultaat, hoe belangrijk ook, op den voorgrond stellen. Veeleer moeten wij de belangrijkheid in verband met de geheele ontwikkeling zien. De bijna drie jaren Russische revolutie (de prenten zijn in 1920 gemaakt) hebben het mogelijk gemaakt, dat het moreel en het aesthetisch gevoel der jeugd niet werden bedorven door de wanproducten, waarmee ònze maatschappij, uit winstbejag, overladen is. (Bedenk bijv. wat bazars, cinema's e.d. ons toonen).

Bij afwezigheid van deze degenereerende invloeden, zijn deze jongens niet bedorven; integendeel, door excursies naar musea en tentoonstellingen

[p. 302]

heeft men getracht, de nog sluimerende gevoelens voor schoonheid bij hen wakker te roepen.

Wanneer wij de afgebeelde prenten zien, hoe sterk wordt dan in ons de overtuiging, dat de natuur aan velen schoone gaven heeft gegeven. Waar dit zoo is, heeft men er voor te zorgen, dat deze gaven niet door het milieu, waarin het jonge geslacht opgevoed wordt, onderdrukt worden, maar tot volle ontplooiing kunnen komen.

Het hier voorgaande getuigt dus van het bestaan van de eerste kiemen eener nieuwe opvoeding op kunstgebied, die later kunnen leiden tot het voortbrengen eener kollectieve kunst.

In een volgend artikel zal ik u laten zien, wat de kunstenaars, in samenwerking met de nieuwe maatschappij, reeds hebben tot stand gebracht.