Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 32

[p. 385]

De theater-tentoonstelling te Amsterdam, een nabetrachting,
door Otto van Tussenbroek.

ER is in de laatste jaren welhaast geen kunst-tentoonstelling in Holland geweest, die zóó de aandacht getrokken heeft in binnen- en buitenland als deze. Zij kwam dan ook wel zeer op het juiste oogenblik, op het hoogtepunt der naoorlogsche, sterk-gespannen verlangens naar vernieuwing; der sterk uitgesproken wenschen naar bestrijding van de oude leuzen en het daarvoor in de plaats stellen van wat jong in den tijd staat, jeugdig en vol van tintelend leven.

Het groote publiek weet dat zoo niet en leeft daar niet in mee, maar er is in de laatste jaren heel wat veranderd en er broeit heel wat, en meer dan men geneigd is te onderstellen neemt Holland een verblijdend eervolle plaats in te midden van de moderne bewegingen op kunstgebied.

Ook dit merkt de buitenstaander zoo niet op, maar een feit is (de Theater-Tentoonstelling is hiervan een treffend bewijs) dat men in het buitenland warme belangstelling heeft voor wat er in ons land in verband met de verjongde opvattingen ten opzichte van het tooneel, evenals van de bouwkunst, de muziek, de beeldende kunst, geboden wordt. Zoo is dan deze onderneming, op initiatief van de vereeniging ‘Kunst aan het Volk’, met als vader van het plan de tooneel-schrijver Frans Mijnssen, geworden tot daad van ver-strekkende beteekenis. Want dit is zij zeker alleen reeds geworden door het samen brengen van hen die strijden voor de verheffing van het tooneel, van hen die zich scharen om het verjongd ideaal, waarvan Royaards zeide: ‘de belangstelling voor het theater in ons land zoodanig in de hand te werken, dat gelijktijdig met den opbloei van een waarlijk artistiek tooneelrepertoire in onze eenigszins behoorlijk ingerichte schouwburgen te Amsterdam, Rotterdam, 's-Gravenhage, wij ook nader gebracht zullen worden tot den, geheel naar den eisch van het hier tentoongestelde nieuwe, te bouwen schouwburg.’

Hij voegde daaraan toe, dat, meer dan overal elders, hier het volk de liefde voor ‘schoone’ tooneelkunst moet toegebracht worden; ‘omdat zij hier minder dan elders die liefde van huis uit in hun leven meebrengen.’

Mogelijk is dit dan de diepliggende reden en verklaarbare oorzaak van het feit, dat ons land geen enkel behoorlijk, naar de eischen des tijds ingericht schouwburggebouw bezit. Trouwens, behalve een enkele uitzondering is het hier treurig gesteld met wat het publiek geboden wordt ten op-

[p. 386]

zichte van het theater, waarvan zij in de allereerste plaats het vermaak in tegenstelling met de diepere kunstgenieting vergen. Maar al is men geneigd te zeggen dat aldus de massa krijgt wat zij waard is, het is daarmede nog niet gezegd, dat, mits onder behoorlijke inleiding en voorbereiding tot betere waardeering van wat goed is en schoon, de menigte zich in de toekomst niet veeleer zal keeren tot dit weer blijvend-waardevolle, zooals het publiek in de toekomst beu zal worden van de overprikkelde sensatie der op de lagere instincten speculeerende film-scenario's met de altijd eendere conflicten van misdaad en hartstocht in het sprakelooze spel der bioscopen, waarin ook de zoutelooze grappen van een Billie Ritchie, een Ham and Bud alras niet meer zullen kunnen boeien. Maar niet alleen in de Cinema, ook op het tooneel is het tot een bedroevend verval gekomen. Is het niet treurig, (ik heb het elders reeds neergeschreven) dat een man als Gordon Graig, te Amsterdam toevend, op den openingsavond der tentoonstelling de keuze had tusschen.... ‘Oud-Heidelberg’; ‘Op Stap’; ‘Beurskoorts’ en.... ‘de Spaansche Vlieg’!

Maar het zal anders worden, dat is zeker. Er groeit een stil verlangen om uit het moeras te geraken en een betere tijd zal genaken waarin de waarachtige tooneel-kunst niet meer schuil zal gaan te midden van al de misselijke bedenksels van achtstenrangs-auteurs, maar als een wondere bloem zal op-bloeien uit het bed van distels en onkruid met het gouden hart geopend naar het licht van den Nieuwen Dag. Eerst dan zal het goed zijn!

Er was veel te zien op deze tentoonstelling. Maar vooral was er de inrichting door Wijdeveld, waarvan Holst zoo terecht schreef dat zij als zoodanig reeds een kunstwerk was. ‘Zij bezit inderdaad de eigenschappen, die ieder kunstwerk moet bezitten, zij toont bouw en overzichtelijkheid, geestelijke bedoeling en overtuigingskracht, smaak en fantasie, zij is rijk aan facetten en ook vast van grenzen, zij is noch breedsprakig, noch kort van adem.’

Zoo was het. Wijdeveld is er in alle opzichten in geslaagd de leelijke zalen van het Stedelijk Museum zoodanig te maskeeren en in te bouwen, dat er een stijlvol geheel verkregen werd. Wie de breede trappen van het gebouw betrad, zag al dadelijk dat er iets bijzonders te doen was, want boven was, recht er tegenover, van hout en karton in sterk rood en groen en goud een ultra-moderne ingangspoort gebouwd, waarin het hokje voor de juffrouw met de kaartjes was opgenomen. Het ware m.i. wenschelijk geweest deze poort niet buiten de groote middenzaal te plaatsen, maar in deze zaal zelve, al moet erkend worden dat door het brutaal neerpooten van dit samenstel in de tierlantijnderige traphal het tegen verouderde opvattingen strijdende karakter der tentoonstelling treffend werd gedemonstreerd.

Over de inzendingen zelve zal ik niets zeggen. Deze zijn voldoende besproken en deze nabetrachting heeft een ander doel voor oogen.

[p. 387]

Het is dit: nog eens duidelijk en onomwonden vast te stellen, wat haar doel en haar beteekenis is geweest. Want het komt mij voor, dat bij velen niet voldoende vaststaat, hoezeer het tooneel in de toekomst wederom de vervulling zal brengen van een hooggestemd gemeenschappelijk ideaal; hoezeer ook het tooneel meer en meer gemeenschapskunst zal brengen als hoogste uiting van saamhoorigheid der massa.

Welke mogelijkheid biedt (ook de oudheid leert ons dit) in dit opzicht niet het theater! In het theater werkt alles tezamen; hoevele zeer verscheiden talenten: architecten, litteratoren, schilders, musici vinden op dit terrein niet een machtig arbeidsveld braak liggen, waarin tevens, met terzijde schuiven van het ten spits gedreven individualisme, eene krachtige samenwerking kan worden bereikt, waarin het werk van hoofd, hart en handen wordt samengesmolten tot een symphonie van schoonheid, waarin de figuren der spelers weder het symbool worden van het geluk en het lijden van gansch een volk, in een spel voor elk verstaanbaar en elk nabij.

Men mag over deze bewering glimlachen, men mag twijfelen aan een beteren tijd; men mag gerust zeggen, dat de menigte altijd zal blijven grijpen naar het middelmatige en naar het on-kunstzinnige in stede van naar wat waarachtig waardevol is en schoon, de tijd zal komen dat het anders zal zijn. Het is net als met den armen Gauguin, die, toen een dame lachte om zijn uiterlijke verschijning met zijn hoed à la Buffalo-Bill, zijn fluweelen jas en het Bretonsche, geborduurde vest, zijn pofbroek en de hooge laarzen en lachte om zijn krachtig werk, haar antwoordde: ‘Je ne suis pas ridicule, Madame. Je ne peux pas être ridicule, car je suis deux choses qui ne peuvent pas être ridicule: enfant et sauvage!’

De jongeren, en ook hij die de tentoonstelling heeft aangekleed, zijn kind en wilde. Kind, omdat zij grijpen naar verre idealen, omdat zij onbedorven met kinderlijke zielszuiverheid trachten aan te voelen dat wat komen gaat, en wilde omdat zij wars van alle over-beschaving, dwars tegen alle traditie in, het nieuwe tegemoet stormen en stamelend willen getuigen van het geluk eener nieuwe lente. ‘l'Univers se refait!’

Maar de menschen, die van dit alles niets weten en ook niet willen weten, hadden eigenlijk van deze tentoonstelling iets anders verwacht. Zij meenden dat er een plaats moest zijn ingeruimd aan de spelers zelf, hunne portretten, souvenirs en dergelijke dingen. Zij hadden er ook gaarne de conterfeitsels der tooneelschrijvers gezien, het werd, zooals ook Simons zeide in het Letterkundig bijblad van de N.R. Ct., meer eene tentoonstelling van bouwmeesters, dan van een Bouwmeester, terwijl Mr. van Rossum in het rose weekblad spotte met het streven der inrichters, omdat, als ik mij wel herinner, aan de tooneelschrijvers te weinig eer gebracht was. Hoe het zij, zeker is dat het zwaartepunt dezer geslaagde tentoonstelling, inderdaad gesteund door de sympathie van de besten onzer

[p. 388]

jongere bouwmeesters, niet gelegen heeft in het persoonlijke element, maar veeleer hierin: het gezamenlijke internationale streven ten opzichte van het tooneel aan het licht te brengen. De eenheid van gebouw, décor, inhoud van het tooneelspel, kleeding, houding en gebaar der spelers in overbreekelijk verband gold hier als hoofdmoment met terzijdezetting van alle naturalisme, dat niet anders dan verzwakkend werken kan.

Ook in dit opzicht bestreed zij de verwording van het theater. Want hoe men ook over de aankleeding bij het hedendaagsch tooneel moge denken, men zal mij moeten toegeven, dat de tijd der bordpapieren deuren, die niet open of dicht willen; de in de tocht op-bollende kamerwanden en wankelende coulissen; de boomen en het groen op kippengaas; de rotsen van karton en stuc, voorbij zijn. Wie ooit een theater-inventaris heeft bekeken zal begrijpen, dat het teedere plantje der waarachtige kunst te midden van deze stoffige uitdragers-chaos toch zeker nooit zal kunnen opbloeien.

Ook dit onderstreepte deze tentoonstelling ten duidelijkste. Het nieuwe tooneel stelt gansch andere eischen. Men zoekt allerwegen. Er groeit iets. Hoe aardig brengt Horace Shipp dit in woorden in een stukje over deze tentoonstelling waar hij zegt: ‘....one feels as the engineer who, tunneling the mountain, meets these working from the other direction. Holland, France, Germany, Austria, American, Russia, everywhere the same labour in overcoming them; decorators, expressionists, symbolists - every method to achieve the end we all have in view; primitive art, old art, modern art, future art, all times bringing their contributions; architect, costumier, scene designer, maskmaker, theorist, every worker offering his service; and from it all comes a clearer conception of the art of the theatre.’

Dit klaarder begrip van de kunst van het theater heeft deze tentoonstelling ons bijgebracht. Het strekt de vereeniging ‘Kunst aan het Volk’ tot eer daartoe het initiatief te hebben genomen, evenzoo als Wijdeveld en Lensvelt, van wie de eerste de stijlvolle ruimte-indeeling, het kader schiep, waarin alles wat de laatste met zooveel zuiver inzicht mede hielp verzamelen op zoo uitnemende wijze tot zijn recht kwam.

Men kan dit niet genoeg waardeeren en het zij hier nog eens met nadruk vermeld: het sociaal en cultureel belang van het Tooneel in verband met de kunstzinnige opvoeding der menigte is nauwelijks te overzien.

Ook in dit opzicht was deze onderneming een vingerwijzing. Wij zijn er nog lang niet en er ligt nog een rijstebrei-berg van vooroordeel en terughoudendheid voor ons, maar het verlangen is er naar beter, de gedachte aan beter is versterkt en dat is al veel gewonnen. Want waar een wil is, is een weg!