Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 32

[p. 197]

In 't voorbijgaan,
door Siegfried van Praag.

IK had dien middag een paar bladzijden gelezen in Brehm's Tierleben, dat mooie werk voor iedereen, die eens wat te denken, te gevoelen, te genieten, wil hebben, zonder dat dit reeds in een, door een ander geacheveerden, vorm wordt toegediend, als wijsbegeerte, als gedicht of als schilderij.

Ik had dan wat nagelezen over de papegaaien, en hun latijnsche benamingen bleven in mij nahangen als grillige fragmenten van liedjes. Ik herinner mij eens in Zola's ‘Contes à Ninon’ gelezen te hebben, hoe hij zoo'n latijnschen naam leelijk vond, een verminking van 't gedachtenbeeld van een plant of een dier. Ik vind die deftige lange namen juist welluidend; eerst de geslachtsnaam, dan die der soort; één lang latijnsch woord met toon-heuveltjes waar je komt langs zachte toonglooiinkjes.... Die latijnsche namen zeggen weinig door hun beteekenis; 't zijn barbaarsche samenstellingen van grieksche en latijnsche woordbrokjes, maar ze spreken door hun klank.... uitheemsch als een dier zelf. - ‘Geelkuifkakatoe’ is beteekenisvol, zegt wat van het dier, maar evokeert niets. - ‘Cacatua triton’ doet mij denken aan het reine, gezellig-nuffige vogeltje, met de parmantige kuif, dat door dit woord in de wetenschap vertegenwoordigd wordt.

Ik las dan van de papegaaien, dat zij streng-vereenigd leven als mannetje en wijfje, steeds bij elkaar, voor heel hun leven.... Ook dàt dus in de dierenwereld, was het steeds bij mij terugkomende refreintje. Wat statig weer is de natuur - de levende natuur - met zijn twee groote helften - één mannelijke - één vrouwelijke, zorgend voor het voortbestaan van hun synthese, de éénheid - die als steeds abstract is; de soorten, niet gebonden aan sexe, maar die in werkelijkheid slechts geslachtelijk voorkomen.

‘Twee’ is de oereenvoudigheid van het schoone; ‘één’ is onharmonisch, daar het neutraal is, - ‘één’ wordt beteekenisvol, kenbaar, gevoegd aan een ander ‘één’, die de bevestiging is van zijn nevengevoegde; ‘twee’ is het oer-rythme; ‘twee’ is het begin van de levende ontwikkeling, dat is de steeds voorhandene, steeds zich hernieuwende, zoowel abstracte als concrete differenciatie, die aan de basis staat van al het gewordene.

En die twéé groote helften, die Adam-helft, die Eva-helft, dat heelal-omvattende principe, wordt teruggevonden in het kleinste, in het afzonderlijkste, in het paren van insecten, in het samenleven der duiven,

[p. 198]

in het concreetste gebeuren.... Erkenning van het principe beteekent: leven, verdere instandhouding; miskenning ervan: de dood.

En dit principe vindt zijn edelste variatie in het voor het leven samengaan van één mannelijk en één vrouwelijk individu; dat als droom leeft in de hoogste menschelijke aspiratie, om helaas te dikwijls in werkelijkheid te zijn, het reeds bij de geboorte van ziekte kronkelend karikatuur van een maatschappelijk huwelijk. En dit steeds weer door de beste menschen gedroomde, door de gelukkigsten verwezenlijkte.... is een schoone, strenge, werkelijkheid voor verschillende vogelsoorten, o.a. voor die papegaaien....

Ik dacht hierover op straat nog wat na, toen een rijtuig met paard langs mij reed....

Moses Hess, mijn groote rasgenoot, schreef in zijn warm-zionistisch werk ‘Rom und Jerusalem’ dat hij drie werelden erkende, één kosmische, één organische, één sociale, waarvan de ééne begint, waar de andere eindigt. Dit ben ik niet met hem eens. - Deze drie werelden openbaren zich in het kleinst sociaal gebeuren, waarin steeds het kosmische het organische, het organische het sociale omspant. Zij schuiven om en in elkaar, zooals Chineesche torens in elkaar schuiven.

Juist toen dit rijtuig langs mij reed, en het paard zoo kalm er vóór trappelde, dacht ik hieraan. Het dienstbaar maken van dier aan mensch is een sociaal gebeuren, een tijdstip in de ontwikkelingsgeschiedenis der menschheid. - Maar is dit nu iets dat het menschdom speciaal eigen is? De eigenschap anderen te knechten en die der anderen, van hun kracht onbewust, zich in knechtschap te schikken, is een verschijnsel uit de geheele organische wereld; mieren knechten andere mieren, dieren weten andere dieren zich dienstbaar te maken.

Huwelijk, liefde tusschen twee individuen voor het geheele leven, africhten van andere wezens, voor eigen behoeften, alles dat is dus reeds bij de dieren aanwezig.... Wat is dan speciaal menschelijk, wat?.. Men kan niet aankomen met anatomische bijkomstigheden, zelfs niet met taal....

Toen lichtte weer Descartes' woord mij voor: ‘Cogito ergo sum’. Zeker, dit is het ‘element’ waarop iedere gedachte, die zich zelf analiseert, stuit.... maar het is meer. In die formule ligt niet de definitie van den mensch, want die is niet te geven; maar wel het eenigste menschelijke attribuut, het eenigst typisch menschelijke, dat den mensch van de overige organische wereld essentieel onderscheidt, en dit in het ‘cogito’ en het ‘sum’, dat wil zeggen in het gebruiken der eerste persoon, in het woordje ik.

[p. 199]

Ikheden zijn er zoodra er organisch leven is, de ikheid accentueert zich steeds meer, hoe meer dit zich ontwikkelt, uiterlijk gemanifesteerd door eigenschappen die wij gezamenlijk ‘egoïsme’ noemen; wij vinden ikheden de geheele dierenwereld door, van oercel tot gorilla.... zonder dat zij ‘ik’ zeggen, zijn er ikheden.... zelfs was al het verdere in de maatschappelijke ontwikkeling der menschen te denken, zonder dat die ikheden hun eigen ik erkenden; ik kan mij denken dat er ook spoorwegen, vliegmachines, enz. zijn zouden, zonder het weten dat er persoonlijk gedacht wordt. Maken bevers geen koloniën?....

In het bestaan der ikheid is nog geen essentieel verschil met het dier. Maar het zeggen ‘ik’ is iets geheel nieuws, geheel niet natuurlijk liggend in de richting waarin de dierenwereld zich beweegt. Het is de eerste erkenning, ratificatie, door het dier van zich-zelf, van het goddelijke, het buiten hem en zonder zijn toedoen bestaande; het is de menschwording. Wij zijn noch dóór ons zelf, noch ván ons zelf, en wij weten dat een schepsel buiten wiens oorsprong en wiens verdere ontwikkeling wij staan, als afzonderlijkheid bestaat, en wij noemen dit schepsel ‘ik’....

Op de lagere school leeren wij al van het persoonlijk voornaamwoord, van den spreker, den toegesprokene, den buiten het gesprek staande.... maar wij weten nog niet dat wij hooren vertellen over de schoonste, de eerste, de zuiverste menschelijke conceptie. Zelfs de ‘jij’, de ‘hij’-erkenning is nog niet het verre denkstadium van de ‘ik,’-erkenning. Hij herken je, omdat de hij niet is de jij, de man die daar vóór je staat.... en de jij, omdat hij die daar vóór je staat, niet de hij is, die daar loopt.

Maar ik is geen abstractie, die men verkrijgt door de zinnelijke gewaarwording van wat buiten je staat en niet jou is; ik erken je niet, daar je die conceptie verkregen hebt als resultaat eener vergelijking, die weer berust op zinnelijke gewaarwordingen.

Ik is de eerste, werkelijke, schepping, die je denken verricht....; de eerste menschelijke schok was het moment toen de ikheid levend, handelend als ikheid, ook wist dat hij ikheid was....

Toch moest Descartes die oer-wijsheid, die niet door één persoon, maar door geslachten gevonden was, weer opnieuw, nu geheel persoonlijk beleven, om tot zijn duidelijke formuleering te komen. Ook weer een nieuwe étape; de hoogst menschelijke étape is de bewustwording, want hoe vreemd de terminologie moge klinken, bij den mensch is het bewustzijn de bewust-wording vooruit.

De meest brute neger, die ‘ik’ kan zeggen, is bewust, meer dan het dier, dat ‘ik’ is zonder het te kunnen zeggen, maar oneindig achteruit

[p. 200]

op Descartes, die zich opnieuw bewust werd, dat hij een ‘ik’ was.

Maar toch, ben ik nu wat verder gekomen? Is niet alles terminologie? Morgen zal men mij antwoorden, dat er al menschen waren, vóórdat er taal was, en dus ook een persoonlijk voornaamwoord.... en men zal mij zeggen: ‘er is geen pure afscheiding, nergens’. Men weet niet waar het dier ophoudt en de mensch begint, hoogstens kan men een anatomische scheidingslijn trekken, en als deze getrokken is, bewijst dit nog niet dat de oermensch ook essentieel geestelijk verschilde van den gorilla, b.v. Toch was de één mensch, de ander dier. Ook zij hebben gelijk! Zou ik dan moeten volhouden dat men pas mensch is als men herdacht heeft, wat Descartes dacht?

Ook onzin! Misschien weet ik het. De mensch loopt verre vóór ons; wij zijn zijn schaduw, nooit halen wij hem in.