Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 32

[p. IV]

reconstructie van de kerk en bijgebouwen.

schetskaartje van de ruïne van villers.

[p. 9]

De bouwvallen van Villers door Huib Luns.

WEINIGE Nederlanders kennen de prachtige bouwvallen van Villers.

De machtige ruïnen van een kloosterensemble uit de beste tijden der middeleeuwen zijn ook onder hen, aan wie het schouwspel toch zoo bijzonder besteed zou zijn, vrijwel onbekend. En toch wordt het 15 hectaren groote abdijterrein door een spoorbaan doorsneden en met de auto is het van uit Brussel in 'n uur te bereiken.

Niet ver van Genappe aan de spoorlijn van Ottignies naar Charleroi ligt in een heerlijk dal aan de Thyle, een alleraardigst stroompje, een imposant kloostercomplex, dat onder St. Bernard gegrondvest werd in dit lachende ravijn, nadat de in 1146 niet ver vandaar op de hoogte van Villers-la-Ville gestichte Abdij, verlaten moest worden wegens watergebrek en een al te ondankbaren bodem voor ‘herbivore’ monniken. Zes en zestig abten regeerden achtereenvolgens de communiteit gedurende 648 jaren.

Het was vooral Charles de Seijne, abt in 1197, die met fijnen kunstzin als wakkere intelligente organisator de meest imposante deelen van den bouw ontwierp.

Breed, vrijuit en grootsch, werden de lijnen van het toekomstige gebouwencomplex uitgezet en groeien zou het tot een wijdsch en vorstelijk geheel als dat van het 12de eeuwsche Citeaux of het 13de eeuwsche Clairveaux.

't Is niet onze bedoeling de geschiedenis van den bouw en de lotgevallen van deze cistercienser Abdij voor u in den breede te vervolgen. Maar 't is goed te weten, dat na den primitieven romaanschen bouw door de opvolgers van Charles de Seyne in dien fraaien overgangsstijl ‘Romano-Ogival’ werd doorgebouwd. In 1271 werd onder Arnulph II de Gestele de groote Abdijkerk voltooid en de bierbrouwerij gebouwd in den klassiek Gothischen trant der 13de eeuw.

Robert de Bloquerey (1283) begon de constructie van het klooster, terwijl François de Calaber († 1485) een prachtig abtpaleis liet ontwerpen, dat Denis van Zeverdonck in 1529 liet verfraaien.

Met de voltooiing van het indrukwekkende paleis van den Abt kwamen de ongelukken. Eerst de benden van Maarten van Rossum in 1542, de Spaansche troepen in 1544 en daarna de Geuzen.

Maar hoe uittartend lag het er ook als een wel begeerenswaardige prooi, binnen zijn 1½ K.M. lange muren en met zijn daarbuiten liggende 80

[p. 10]

boerderijen. Honderd monniken en 300 broeders leefden in die absolute stilte van dit klooster, dat in de 18e eeuw nog bekend stond als strikt en ordelijk bestuurd te worden.

Maar in zijn besten tijd wist, ook zonder één gesproken woord, deze ‘wereld’ edel te leven, als tenminste geestelijke verheffing, overgegeven studie, aan ijverig handwerk gepaard, edel leven genoemd mag worden. En dat leven speelde zich af te midden van een levend-architectonische schepping op een zóó edel doordacht plan gegrondvest, dat ook voor hen, die nu niet zoo bijzonder ontvankelijk zijn voor de macht der bouwkunst als uitdrukking van denkbeelden, de resten van dien bouw nóg overtuigend zijn.

Maar laten wij onze beknopte geschiedenis vervolgen: de abt Robert Henrion (1587), die het klooster en de kerk restaureerde, welke door de branden der omliggende hoeven toch nog gespaard waren, wordt wel de tweede stichter der Abdij genoemd.

In de oogen van b.v. 'n neogothieker die vast-in-de-leer is, begon toen de groote misère, daar er namelijk veranderd en verbouwd werd in den tijd ‘toen de renaissance hier en elders woedde’. Maar laten wij rechtvaardig zijn, als wij terugdenken aan de lieve lachende gratie der nieuwe tijden, welke Henrion en zijn opvolgers te Villers brachten.

Die moderniseering heeft de abdij echter noch voor de troepen van Lamboye, noch voor die van den hertog van Lotharingen gespaard. Toch was in de 18de eeuw het klooster nog rijk genoeg om, door Joseph II geprest, een rijk gebouw te Brussel neer te zetten, als zetel van den gezant des keizers (de tegenwoordige linkervleugel van het Kon. paleis); 200.000 florijnen werden den Oostenrijker geofferd. Was het eene belooning hiervoor, dat het Oostenrijksche leger in 1789 Villers plunderde? Er bleef echter nog wel wat in het klooster, of ze hebben het ‘zoo stillekens aan weer wat gemeubeld’, tenminste de Fransche Jacobijnen wisten er 4 jaar later nog 14 dagen lang in huis te houden.

In 1796 legerden er de contra-revolutionaire troepen van Loupoigne en 25 Juli 1797 verliet ingevolge de wet op de ontbinding der kloosterorden de laatste monnik Villers.

En toen? Ja! toen werd het rijke domein verkocht aan een handelaar uit St. Omer, een zekere Terrade, die de materialen van den bouw als uitgesneden vleeschwaren ‘en detail’ verkocht. Hij had hier inderdaad een bijzonder hammetje op schotel. Je kon er alles krijgen, gehouwen steen en houten gebinten, leien en pannen, maar ook zeulschachten en gebeeldhouwde kapiteelen.

In 1893 eindelijk maakte de Belgische staat aan het schandaal een einde door van den laatsten eigenaar, Mevrouw Huart, de Abdijbouwvallen te koopen. Na een groote gewelfinstorting werd overgegaan tot restau-

[p. 11]

ratie; de naam van den architect-archeoloog Charles Licot is aan dezen arbeid verbonden. Men schrikke niet. Voorzichtig werd er opgeruimd, met inzicht werd hersteld d.w.z. geschraagd, wat ‘stond te vallen’. Ieder die eenige kennis heeft van het Gothische constructiesysteem zal begrijpen, dat door het instorten van een gewelf de contreforten en luchtbogen, die staan bleven, in stede van versterkend te werken, door hunne zwaarte bestemd om den druk van het gewelf op te vangen en over te brengen, bij het ontbreken van dat gewelf, juist het tegenovergesteld effect bereiken en door hun druk in de ruimte bijdragen om wat er van eerbiedwaardige muren der superbe abdij overbleef te helpen neerslaan.

Men zij gerust. Het inbrengen of herstellen van deelen der gewelven van kerk of kruisgang heeft het schilderachtige der bouwvallen niet aangetast en de heer Lagasse de Locht, de voorzitter der Belgische monumentencommissie had volkomen gelijk te schrijven: ‘Wat schoon is, wat groot is, wat eenvoudig is, heeft een schilderachtigen vorm. Zoo is er geen wezenlijke tegenspraak tusschen het behouden van dien vorm en een redelijke herstelling. Alles is een zaak van takt en maat.’

Het ‘ne touchez pas aux ruïnes’ van Rodin en alle kunstenaars is hier volop gerespecteerd. Dezen overblijfselen is eene hernieuwing gespaard kunnen worden, omdat dit gebouwencomplex niet meer in gebruik was zooals de meeste monumenten van geschiedenis en kunst het b.v. ten onzent zijn. Zeker, de kloosterorden b.v. hebben zich hersteld, 't kloosterleven is weer opnieuw rijk opgebloeid, maar de kloosterlingen keerden te Villers niet terug en de nieuwe Abdij van Maredsous, naar de prachtige planindeeling van Citeaux en Villers gebouwd in de Belgische Ardennen, geeft bevrediging aan hen die de stilte verkiezen boven het wereldgevoel, die contemplatie zoeken en rust voor den geest naar de regelen van St. Benedictus.

En zoo liggen daar nu, midden in den weelderigsten plantengroei, de meest indrukwekkende bouwvallen, als een aangrijpend schouwspel, prikkelend de stoutste verbeelding en ontroerend met die teedere aandoening, die de harmonie tusschen kunst en natuur vindt in dat moment, waarin steenen en planten zich tot elkander buigen als in teedere omarming.

Wat direct treft? Die oude steenen geven een duidelijk beeld van de jeugd der monumenten. In de afbrokkeling der tijden bleken die deelen van den bouw, waarin de krachtige jeugd der abdij werd uitgedrukt, zich triomfantelijk te handhaven. De oudste en hechtste deelen van den bouw wisten het gracieuse kleed der vroege Renaissance af te

[p. 12]

schudden gelijk met het pronkerige gewaad der Lodewijk-stijlen, waarin latere eeuwen haar hadden getooid. Het stuc verpulverde, de gewaagde constructies der Renaissance-barok bleken al even weinig bestand tegen storm, wind en menschengeweld, als de speelsche vormen der 15e eeuwsche barokke-gothiek met hare àl te stoute gewelfstelsels en tè fijn bewerkte steen. Maar de oerkrachtige rondboog en de klassiek gothische spitsboog zoowel als de gezondste steenvoegingen der oudste muren staan er te pronk, quasi onverwoestbaar. Met iets trotsch en laatdunkends laten die oudste deelen van den bouw de jongere en meer frivole tijden achter zich.

Liggen op deze wijze de oudste constructies der abdij voor ons open, wat een onuitsprekelijke charme geeft de vondst van een stukje, met sierlijk lijstwerk en speelsche rocaille getooid, stucwerk.

Maar vooral die sporen van stagen groei en voortdurende verandering zijn wel héél bijzonder onderhoudend voor hen die eenige elementaire kennis van oude bouwwijzen en architectonische vormen bezitten.

Dat stage groeien, dat voortdurende veranderen is de meest levende les voor ons, die juist in onze opvatting dezer geschiedenis zoo bijzonder den nadruk leggen op die veranderingen en op dien groei en die van alle zoogenaamde overgangsstijlen de penetrante bekoring zoo bij uitstek gevoelen.

Villers is 'n heerlijk oord.

Urenlang kan men dwalen door kerk en klooster, door bibliotheek en refter, wandelen naar den watermolen der 12e eeuw, die nu talrijke bezoekers onderdak biedt, naar de brouwerij der 13e eeuw, naar het paleis van den Abt uit de 18e eeuw, langs een tuinaanleg als van Lenôtre. Met wat verbeelding zien wij de lange rijen der wit gekleede monniken zetelen in de banken van het koor der groote kerken en hooren wij de gregoriaansche zangen wegsterven onder de trotsche gewelven.

De copiïsten der klassieke manuscripten zien wij werken onder de kloostergang, in het midden van den kloostertuin, rond het waterbekken wasschen de veldwerkende broeders zich de handen, zij spoeden zich naar den refter waar wij de eentonige stem van den voorlezer meenen te hooren. Daar ginds ontvangt de gemijterde abt met plechtstatige gebaren zijn gasten in den hof van zijn paleis. Hier uit de werkplaatsen klinkt kloppen en hameren, schuren en zagen, dààr verbreken stalgeluiden en kippengekakel de religieuse stilte.

In het voorbijgaan herstellen wij in onzen geest het praalgraf van den zaligen broeder Gobert d'Aspremont en staan wij met Hendrik II, hertog van Brabant, met eerbied op het kerkhof achter het koor waar ‘de heiligen’ begraven liggen....

[p. V]

ruïne van villers, naar teekening van huib luns.

ruïne van villers, naar een teekening van huib luns.

[p. VI]

herinnering aan villers, graf van robert d'aspremont, naar een teekening van huib luns.

[p. 13]

En overal die superbe plantengroei, die het vandalisme der menschen dekt met het schoonende kleed van de lente of met de bonte melancholische dracht van den herfst. Terwijl 's winters als de sneeuw de witte wade der vergetelheid over de bouwvallen spreidt, het met ijzel behangen loof luister geeft aan het aangrijpende tooneel.

'n Tooneel dat ontroerend is altijd, zelfs voor min gevoeligen, omdat er een melodie uit deze ruïnen klinkt van welken en vergaan, de eeuwige zang van kunst en natuur, van tijd en eeuwigheid, een schouwspel dat door het rythme van zon en schaduw, van stralende dagen en plechtige nachten, diep aangrijpend is als het leven zelf.

Augustus 1921.