Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 31

[p. 370]

Moderne schilderkunst,
door Elisabeth H. Korevaar-Hesseling.

DE schilderkunst der laatste jaren vertoont zulk een gekompliceerd beeld, er bestaan zoveel opvattingen en men hoort van zoveel namen, die soms weer in een oogwenk verdwijnen, dat men zich wel eens afvraagt: wat is nu eigenlik ‘modern’? Bestaat er tegenwoordig reeds een bepaalde richting, waarvan men voelt: dit is de oplossing, dit is de lijn die moet worden gevolgd?

Evenals op elk gebied van geestelik leven, heerst echter ook nog in de hedendaagse schilderkunst onenigheid en verwarring; de schilderkunst beweegt zich zich nog steeds niet voort langs één weg, waarbij vergeleken de andere richtingen als zijpaden zijn te beschouwen.

Wil men zich niet af laten schrikken door alle meningsverschillen, en toch iets over deze kunstuitingen zeggen, dan zal men goed doen naar enige algemene gezichtspunten te zoeken om vandaar uit die kunstwerken te beschouwen. Vele pogingen worden gedaan om zulke gezichtspunten te vormen, want er wordt tegenwoordig niet alleen veel geschilderd, maar ook veel gepraat over kunst. Er wordt geschermd met allerlei termen; van alle kanten wordt de kunst als verschijnsel besproken, de meest verschillende oplossingen worden het publiek aangeboden.

Slechts over enkele punten is men het langzamerhand wel ongeveer eens geworden. Niet veel mensen zullen tans meer betwisten dat de voorwaarde voor het ontstaan van een kunstwerk emotie is en dat het onderwerp, noch de voorstelling de esthetiese waarde van een kunstwerk bepalen. Maar daarna beginnen de meningen reeds uit elkaar te lopen en ontstaan er dadelik diepgaande verschillen over de rol, die de voorstelling ten slotte toch in het kunstwerk blijkt te spelen. Het volledig onderzoek naar de funktie van de voorstelling zou een artikel op zich zelf vormen, daarom kan er hier slechts op gewezen worden dat er licht verwarring ontstaat tussen 't ‘onderwerp’ en de ‘voorstelling’ in het kunstwerk. Feitelik zijn deze twee niet hetzelfde, hoewel ze in de praktijk niet te scheiden zijn. Als een schilderij bijvoorbeeld de madonna tot onderwerp heeft, is de voorstelling die van een vrouw met een kind op de arm. De esthetieze waarde hangt bij dit schilderij er nu natuurlik niet van af, of de Madonna op zich zelf een sympatiek of een antipatiek gegeven is en evenmin of de voorgestelde vrouw een mooi ovaal gevormd gezicht heeft, of niet. Bestudeert men, om een voorbeeld te noemen, de beeldhouwwerken van Ivan Mestrovitch, dan zal men sterk onder de indruk komen van zijne ‘Madonna’ en toch is hier een vrouw voor-

[p. 371]

gesteld met een vertrokken, overdreven lang gezicht en buitensporig lange armen. Het beste bewijs dus dat de schoonheid niet in de voorstelling is gelegen. De moderne schilders hebben deze waarheid sterker gevoeld dan wellicht ooit te voren en de meest radikalen onder hen hebben ten slotte gezegd dat 't maar helemaal uit moet zijn met de voorstelling. Hun werken hebben dan ook geen voorstelling in de gewone zin van het woord.

Deze konklusie komt ons onjuist voor: al heeft de voorstelling op zich zelf geen esthetiese waarde, daarom kan men haar niet straffeloos verwaarloozen. Het weglaten van de voorstelling heeft al dadelik een reusachtige beperking van 't aantal mogelikheden ten gevolge. Zonder voorstelling kan men immers bijna niets zeggen; de betekenis van de voorstelling ligt juist in 't feit dat slechts met haar hulp het biezondere weergegeven kan worden. Men heeft de voorstelling nodig zo gauw men iets meer dan een beperkt aantal abstrakties uit wil drukken, vandaar dan ook dat de schilders, die afstand doen van de voorstelling, er slechts in slagen ons rust of onrust, harmonie of disharmonie te suggereren. Begrippen als armoede, luiheid enz., liggen reeds buiten hun sfeer, want ook deze abstrakties kunnen slechts met behulp van een voorstelling uitgebeeld worden.

Zelfs daar, waar getracht werd het meest verhevene, het onzegbare aan te duiden, in tijden van de meest abstrakte kunstuitingen, hebben de grote meesters hun toevlucht moeten nemen tot voorstellingen. Wij zijn nu eenmaal zo aangelegd; al worden de voorstellingen nog zo gestyleerd, toch herinneren zij ons aan vormen die ontleend zijn aan de natuur. De Egyptiese of de vroege middeleeuwse kunst illustreren deze waarheid op voortreffelike wijze.

Het zoeken naar enige algemene gezichtspunten, van waaruit men de moderne kunst zou kunnen beschouwen, zal gemakkeliker vallen, wanneer men er zich rekenschap van geeft dat de esthetiese aanleg van de mens in schilder- en tekenkunst op twee principieel verschillende manieren tot uiting komt.

Met behulp van lijnen, vormen en kleuren kan de mens immers zowel ‘versieren’, dekoratieve kunst maken, als beeldende kunst scheppen. Het versieren komt in hoofdzaak neer op 't regelmatig verdelen van 't vlak van tekening met behulp van gestyleerde motieven. De produkten der beeldende kunst zijn daarentegen het gevolg van de behoefte, die de estheties aangelegde mens heeft, om de dingen, die hij in de natuur waarneemt, of datgene wat er in hem omgaat, weer te geven en uit te beelden. Dit betekent niet dat de mens het verlangen heeft de natuur te kopieren; zeer vaak geeft hij herinneringsbeelden, die min of meer fantasties verwerkt zijn. De kunstenaar kan zich op deze wijze geheel vrij uiten en in oneindige variatie weergeven wat hem heeft getroffen.

[p. 372]

Beschouwt men de versierende kunst en de beeldende kunst als de beide uitvloeisels van deze twee verschillende esthetiese behoeften, dan kan men daarnaast nog tal van tussenvormen konstateren. Er zijn namelik zeer veel vrije kunstwerken, die zoveel eigenschappen gemeen hebben met de zuivere versieringskunst, dat men met het volste recht over hun dekoratief karakter kan spreken. Dergelijke werken zijn dan altijd óf regelmatig óf vlak, soms zelfs hebben ze beide kwaliteiten met het ornament gemeen.

Welke rol speelt nu de voorstelling bij al deze verschillende soorten van kunst?

Bij de zuiver dekoratieve kunst is die rol zeer negatief, want bij haar bestaat de voorstelling niet om zich zelfs wil. Voor zover hier van voorstellingen sprake kan zijn (gestyleerde bloemen en vogels) zijn deze gebruikt als motief en valt hun waarde als zodanig geheel weg door de steeds terugkerende herhaling.

In de beeldende kunst is dit anders. Uit 't geen over de voorstelling werd gezegd, vloeit voort dat, hoe konkreter zaken de schilder te vertellen heeft, hoe meer hij de voorstelling nodig heeft. Er zal dus een oneindige reeks van overgangen bestaan, die hun oorzaak hebben in de geesteshouding van de artiesten. Als uitersten ziet men aan de ene kant de schilders, die met voorstellingen werken, welke zo getrouw mogelik de natuur volgen, en aan de andere kant de schilders, die zulke abstrakte bedoelingen hebben dat zij de voorstelling geheel uit hun werk bannen.

De eerste wijze van schilderen brengt met zich mee de ongebonden vorm, de tweede daarentegen de gebonden vorm d.w.z. de vorm, die zoveel overeenstemming heeft met het ornament, dat men eigenlik in overdrachtelike zin van sterk dekoratieve kunst spreekt.

De versierende kunst heeft altijd naast de beeldende kunst bestaan en doet dit ook nog in onze tijd, zodat ook heden ten dage beide kanten van de menselike esthetiese aanleg tot uiting komen. In de loop der geschiedenis kan men in de beeldende kunsten de vrije ongebonden vorm echter steeds zien afwisselen met de meer gebonden vormen. Een voorbeeld: in de 14de eeuw worden muurschilderingen, altaarstukken en miniaturen allen door hetzelfde, dekoratieve karakter gekenmerkt en is er geen enkel stuk aan te wijzen dat ongebonden vormen heeft. In de 19e eeuw daarentegen hebben muurschilderingen, losse schilderijen en boekillustraties een realisties karakter en zal men nergens een streng doorgevoerd dekoratief werk in de beeldende kunst aantreffen.

Terwijl beide wijzen van zien dus steeds na elkaar zijn voorgekomen, in voortdurende afwisseling, ziet men in de hedendaagse schilderkunst beide vormen naast elkaar bestaan. Wellicht is dit 't meest tekenend

[p. LXXVI]

isaäc israëls.
in 't atelier (gemeente-museum, 's gravenhage).

m.w. van der valk.
naardermeer (aquarel).

[p. LXXVII]

w. van den berg.

schilderij met 't schema, waarop het ontstond.

v. huszar.
compositie in grijs 1918.

[p. 373]

voor 't gemis aan eenheid van opvatting in deze tijd; misschien kan het als bewijs aangevoerd worden dat we nog op de overgang staan van een periode van realisme naar een periode met een streng dekoratieve kunst. Gaat men de schilderwerken van de laatste jaren na, dan is 't duidelik dat deze op 't ogenblik nog varieren van de meest ongebonden uitingen tot de zeer streng doorgevoerde dekoratieve kunst, die nadert tot 't ornament. Hiertussen ligt dan de gehele reeks van werken met een meer of minder streng dekoratief karakter. In ons land voert deze lijn van meesters als Isaac Israels over Toorop naar Van der Leck en diens geestverwanten.

Voor zover er heden nog ongebonden, vrije schilderkunst wordt gemaakt, is 't duidelik dat de schilders zich uit het impressionisme hebben ontwikkeld. Tal van voortreffelike artiesten weten ook nu nog de stemmingen uit te beelden die 't zien van een landschap bij hen opwekt, anderen weten door rake karakteristiek ons de vreugde te suggereren, die zij zelf ondervonden bij het zien van alle vormen, waarin het leven zich uit. Weer anderen schilderen met meedogenloos realisme portretten of geven de dromerige visie, die zij van bloemen of stillevens kregen. Hier is plaats voor ieder, de persoonlikheden van de schilders zijn telkens weer verschillend, zo ook hun werk. Wij beelden hier een landschap af van de schilder M. van der Valk en een werk van Isaac Israëls met een scène uit het gewone, dagelikse leven tot onderwerp, om de besproken groep met een enkel fraai voorbeeld te illustreren. Hoeveel namen zouden hier nog te noemen zijn, hoevele voorbeelden zouden wij willen reproduceren om aan te tonen dat ook tans nog vele meesters deze opvattingen trouw zijn gebleven.

Lijnrecht tegenover deze meesters staat de groep schilders die afstand hebben gedaan van de voorstelling, en die er toe zijn gekomen komposities te maken met behulp van vierkanten, cirkels, driehoeken enz. Deze vormen kunnen meer of minder zuiver geometries zijn, de kleuren zijn ongebroken en versterken de vlakheid van de kompositie. Wij zagen reeds dat het onmogelik is iets anders uit te drukken dan twee-dimensionale vlakvullingen en enige zeer abstrakte begrippen, wanneer men afstand doet van de voorstelling. Het blijkt bovendien al spoedig, dat deze komposities, die toch niet als ornament, maar als beeldende kunst bedoeld zijn, zich zo nauw bij de versieringskunst aansluiten als nooit te voren het geval was. Zij naderen sterk tot het ornament, dat immers ook vlak en voorstellingsloos is. Een kompositie in grijs van V. Huszar moge 't boven gezegde aantonen. Al zijn er ook in ons land verschillende schilders, die deze richting meer of minder konsekwent vertegenwoordigen, toch nemen hun werken niet de grootste plaats in onder de hedendaagse kunst. Misschien komt die plaats eerder toe aan de werken die tussen de zo even geschetste uitersten staan. Hoevele schilderijen ziet men immers tegenwoordig, die onmiskenbaar als vrije kunstwerken zijn bedoeld en die alle een

[p. 374]

sterk dekoratief karakter dragen? Namen als die van Roland Holst, Toorop, van Konijnenburg en Schelfhout komen hier onmiddellik naar voren. Deze meesters hebben in 't geheel geen afstand gedaan van de voorstelling, maar wel doen zij al 't mogelike om die voorstelling zo te styleren en om te werken dat ze in een kompositie gebruikt kunnen worden, waar het vlak als zodanig geaccentueerd wordt. In de werken van al deze meesters uit zich het streven zomin mogelik diepte te geven en zoveel mogelik regelmaat aan te brengen. Om dit te bereiken baseren zij hun komposities op een geometries schema, dat dan eens zeer eenvoudig uit horizontale of vertikale lijnen kan bestaan, dan weer uit zeer gekompliceerde geometriese figuren is saamgesteld. Terwijl sommige schilders in hun voorstellingen nauwkeurig de lijnen van dit schema volgen, spelen anderen daar betrekkelik vrij overheen, zo vrij zelfs dat men soms aan het kunstwerk niet meer ziet dat 't op een dergelijk schema gebouwd is. Natuurlik valt er ook een groot verschil in graad te konstateren waarop de kunstenaars zich van dit alles bewust zijn.

Een onzer moderne schilders, W.A. van Konijnenburg heeft dit alles uitvoerig aangetoond in zijn boek ‘De aesthetische Idee’. Dat er werken bestaan, die, niettegenstaande het feit dat zij op een geometries schema gebaseerd zijn, toch een vrij naturalisties karakter hebben, wensen wij aan te tonen met een werk van Willem v.d. Berg. De artiest vergunde ons niet alleen het schilderij te reproduceren, maar ook het schema, waarop 't ontstond en waardoor men dus in de gelegenheid is het hier boven gezegde te kontroleren.

Met 't voorgaande is een bescheiden poging gewaagd enige orde te brengen in de veelheid der verschijnselen op het gebied der hedendaagse schilderkunst. Zou er ooit weer eenheid in deze veelheid komen? Wie zal het zeggen? Naar het ons voorkomt zal de voorstellingsloze kunst haar vurige bewonderaars van heden op de duur niet bevredigen. Toch zal ook deze richting niet tevergeefs hebben bestaan, want zou zij niet mee hebben geholpen om ons de dekoratieve beginselen scherper bewust te maken?

Alles wijst er op dat de kunst met een sterk dekoratief karakter in de geest van de tijd ligt. De in opkomst zijnde architektuur heeft zulk een kunst dringend nodig en gelukkig zijn er dan ook reeds prachtige muurbeschilderingen gemaakt. Is het echter niet denkbaar dat er naast deze kunst een andere zal blijven bestaan, een kunst die vrij is en niet aan vaste wetten gebonden, maar die de toevlucht zal blijven voor hen die willen verhalen van hun persoonlike indrukken en stemmingen? Zou deze vrijheid weer gaan verdwijnen of zou er in de 20e eeuw plaats zijn voor beide opvattingen naast elkaar?