Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 31

[p. LXXX]

detail uit sijctghen. exemplaar a.

detail uit sijctghen. exemplaar b.

[p. 380]

Sijctghen,
beschouwing van een schilderij van Aelbert Cuyp
door dr. Jan Veth.

ELK onderzoek, ook het bescheidenste, verzekert, naar de mate van de opmerkzaamheid, welke er aan besteed wordt, zijn eigen voldoening.

Zeker is het belangrijker, zich b.v. met het vraagstuk van Titiaans Hemelsche en Aardsche Liefde of met het Lam Gods der van Eijcken, of met de Loggias van Rafaël bezig te houden, dan zich te verdiepen in een weinig eclatant oud-Hollandsch schilderijtje, - belangrijker vooral, doordien bij het nader beschouwen van zulke meer polyphone en veelzeggende werken nog zooveel meer geestelijke factoren onze aandacht vragen.

Maar ook hier mag gelden, dat, wie het kleine versmaadt, het groote niet waard is. Want inderdaad is de wezenlijke kern van dat grootere in dit schijnbaar geringere gelegen. Ja zulks is zoozeer het geval, dat het tekort in de meeste beschouwingen over die weidscher en drachtiger kunstwerken maar al te vaak hierin te zoeken is, dat de meer omvattende schrijvers toch in den grond met de uitdrukkingskracht van de eenvoudige schildertaal zelve niet genoegzaam vertrouwd blijken te zijn, en zich daardoor te uitsluitend tot de, laat het ons mogen noemen, meer literaire zijde van de meesterwerken der schilderkunst richten.

Het zij mij dan vergund, den lezer een simpel onderzoek naar het eigenlijke gehalte van twee tamelijk huiselijke schilderijtjes voor te leggen, waarin ik mij vooral met het picturale karakter dier werken zal bezighouden, zooals dan ook stellig hun voornaamste beteekenis in dat eenvoudig picturale gelegen is.

Bij een, in December 1919 gebracht bezoek aan Londen, zag ik daar, in een kleinere verzameling, een, men mag wel zeggen, geschilderd portret van een eend, dat mijn speciale aandacht trok, omdat ik in Holland, bij een zeer goeden kennis van mij, een paneel met dezelfde voorstelling kende, dat ik gelegenheid had gehad, van meer nabij te bestudeeren, en waarvan mij inderdaad schier elke toets duidelijk voor den geest stond.

Het Hollandsche exemplaar is geteekend A. Cuyp. Het Engelsche droeg dezelfde signatuur. Reeds op het eerste gezicht echter scheen het mij toe, dat, niet alleen de teekening, maar ook de toonaard van het Engelsche, slapper, minder pittig was dan die van het Hollandsche stukje. En ronduit gezegd, voor mijzelf had ik dadelijk de overtuiging, dat het Hollandsche exemplaar, dat ik verder gemakshalve A. zal noemen, het origineel, en het

[p. 381]

Engelsche, dat ik als B. zal aanduiden, een latere, waarschijnlijk achttiende-eeuwsche, copie van dat origineel was.

Het bleek mij echter, dat eenige kenners van gezag, die alleen B. kenden, dit voor een werkelijken Cuyp hadden gehouden. En daarom scheen het mij de moeite waard, het geval eens wat grondiger te onderzoeken, en aldus mijn bepaald gevoelen, met ook voor anderen overtuigende bewijsgronden, te staven. Tevens was ik er zeker van, op die wijze voor mijzelf het werk van Cuyp, waarvan ik altoos veel heb gehouden, slechts beter te leeren doorschouwen.

De Londensche bezitter was zoo vriendelijk, mij van het aan hem toebehoorende exemplaar een goede foto te verstrekken, die mij de herinnering aan zijn stukje kon verlevendigen, en die ik, in Holland teruggekomen, nader met het mij reeds zoo goed bekende exemplaar heb kunnen vergelijken.

Ik heb het nu dienstig geacht, bij dit artikel, van beide schilderstukjes een reproductie te doen afdrukken, aan de hand van welke de lezer mijn onderlinge vergelijking gemakkelijker zal kunnen volgen.

In de eerste en voornaamste plaats, heb ik de twee voorstellingen uit een oogpunt van picturale stijlkritiek aan elkander getoetst.

Bij dit naast elkaar leggen van de twee afbeeldingen, waarvan ik den indruk, door mijn bekendheid met de beide schilderijen zelf, kon versterken, bleek duidelijk, dat A. gespierder en beslotener van behandeling is, terwijl B. aanmerkelijk magerder opgevat en ijler, ook conventioneeler geschilderd werd. Neemt men Cuyps wijze van teekenen naar het meest elementaire wat wij van hem kennen, naar de opmerkelijke koeie-etsjes, dan was die, bij alle exaktheid, ruim en ruig en warm. Deze eigenschappen nu vinden wij in de schildering van A. geheel terug, terwijl zij in B. tamelijk ver te zoeken zijn.

Bezien wij maar eens het brandpunt van des schilders hartelijke attentie, het vinnig turende oog van de eend, dan vindt men dit op B. veel minder expressief, aanmerkelijk te tam, en niet als bij A. met zulk een geestige teekening van zwarte, in het wit uitwaaierende veertjes omgeven. Bij het geplakte zwart op B. kan men denken aan de beschildering van een porceleinen eend, terwijl men op A. den doordringenden schilder naar de natuur proeft. Ook is de inzet van den snavel, die op A. zoozeer expressief is, op B. onbeduidend en zonder veerkracht aangegeven.

Evenzoo staat, tegenover de organische kromming van den van achter in den rug puilenden, en van voren in de opgeduwde borst duikenden hals in A., op B. een slappe, leege, nietszeggende nek, die denken doet aan den hals van een vaas, welke gebroken was, en onredzaam gerestaureerd zou zijn.

In het verdere lichaam werd op A. het verschil tusschen pluimige veeren en strakke pennen sprekend uitgedrukt, terwijl wij op B. dat onderscheid verdoezeld vinden. Heel de bovenlijn van den rug, die op A. zoo elastisch

[p. 382]

geteekend is, met het weer wat opwippen van den vleugel, is op B. stijlloos. En waar men op A., onder dien vleugel en boven de neergestrekte poot, een stuk ziet van het achterwerk van de eend, heeft de schilder van B. dit samenstel zelfs niet begrepen, en ziet men hem van dat achterwerk eenvoudig een voortzetting van de onderveeren maken.

In deze bizonderheid alleen al, zou men een bewijs kunnen zien, dat B. geschilderd is door iemand die copiëerde, en het origineel zelfs in elementaire dingen niet zeer intelligent heeft weten te volgen.

Wat nu den voorgrond betreft: de goed gevormde eieren op A. liggen in het stroo en de schuine driehoek-vorm van deze partij vormt eenigszins een kleinere herhaling van den omtrek van de eend. Op B. is deze driehoekvorm veel minder analoog aan die van de eend en keert hij zich meer van uit den rechtschen onderhoek naar de eend toe. Bovendien zijn die eieren op B. meer peerachtig elegant bedoeld, en staan zij eerder tegen elkander op dan dat zij liggen. Bij A. is het stroo met weinig sprieten uitnemend aangegeven, - op B. is deze partij gevuld door een minder karakteristiek warnet van een grooter aantal hakiger, spichtiger strootjes. Deze voorgrond riekt eer naar het atelier, terwijl hij het op A. werkelijk naar de echte schuur doet.

Toevallig evenwel viel hier het onderscheid der beide stukjes, buiten de eigenlijke voorstelling om, ook nog op andere wijze nader te toetsen.

Op beide schilderijen namelijk, vindt men, links bovenaan, in oker op den donkeren grond, een versje neergeschreven, - een versje, dat de portretteur aan de eend in den mond, of men zou hier beter zeggen, in den snavel legt, en dat een alleraardigste getuigenis aflegt van de trouwhartigheid en de oprechte beestenliefde van den landelijk gezinden schilder.

Terloops zij, in verband met dit versje, opgemerkt, dat de eend er als een bizonder bejaard beest in wordt gekenmerkt. A. nu, geeft werkelijk een oude eend te zien. Bij de op B. voorgestelde kan men moeilijk aan een dier van twintig jaar denken.

Maar er is meer! Is B. een copie van A., zooals uit onze nauwkeurige vergelijking al vrijwel vast staat, dan is het aannemelijk, dat er, bij het latere opschrift van dat versje, ook onwillekeurige afwijkingen in de spelling zullen voorkomen. Ter contrôle laat ik nu hieronder de beide teksten naast elkander afdrukken.

Tekst op A.	Tekst op B.
Ick ben gebroet te wercken. dam kwas Jonck en goet doen ick hier quam	Ick ben gebroet te wercken. dam k'was Jonck en goet. doen ick hier quam
in voogelen borch. sonder te paeren heb ick geleeft, wel twintich Jaren	In voogelen borch sonder te paeren heb ick geleeft wel twintich Jaren

[p. 383]

wel hondert eijers tsJaers geleijt daerom ben ick geconterfeijt gebroocken beennen: tooch wt geneesen	wel hondert eijers tsJaers geleijt daerom ben ick geconterfeijt gebroocken beenen. tooch wt genesen
gesondt en bont is noch mijn weesen En als ick sijctghen steruen sal soo schrijft hoe out en tJaer getal 1647	gesont en bont is noch mijn wesen en als ick sijctghen steruen sal soo schrijft hoe out, en tJaer getal 1647
anno vijftich dartich daeghen in october hoort men claeghen sijctghen doot dit is al waer out zijnde drijen twintich Jaer 1650.	Anno. vijftich dartich dagen in. october hoort. men klaghen sijctghen doot dit is al waer out zijnde drijen. twintich Jaer 1650.

Zooals men bemerkt, loopen de beide teksten op het eerste gezicht al heel weinig uiteen. Toch zijn er kleine verschillen in de spelling op te merken. De tekst van B. schijnt, bij die van A. vergeleken, in sommige opzichten, men zou willen zeggen, eenigszins gemoderniseerd. In regel 7 is van de dubbele n uit beennen een enkele n gemaakt. Dezelfde vereenvoudiging geschiedde aan de dubbele e van geneesen en weesen in regel 7 en 8. In plaats van gesondt met dt in regel 8, kwam gesont te staan. En voor daeghen en claeghen in regel 11 en 12 kwam dagen en klaghen. Men ziet, dat het verschil van de spelling der teksten dus een bevestiging brengt van wat het onderscheid in de formatie der eenden al kwam aantoonen.

Hebben wij hiermede de vergelijkende stijl-kritiek, wat het picturale betreft, voortgezet in een andere stijlkritiek, zoo laat deze zich nog weer vervolgen in een onderlinge toetsing der beide versjes uit een strikt graphologiesch oogpunt.

En dan vinden wij in A. ontegenzeggelijk een leniger ductus, die meer op een spontaan neerschrijven wijst. B. daarentegen is zorgvuldig maar bijna pijnlijk en buitengewoon regelmatig geteekend. De eigenaardige e-vorm is op B. ietwat gekunsteld en beantwoordt feitelijk niet meer geheel aan het gebruikelijke zeventiende-eeuwsche type van die letter. Op A. springt het drie jaar later er aan toegevoegde onderschrift een weinig naar voren en staat lichtelijk schuin. Op B. loopt de vóórlijn loodrecht door, en werd het onder- en bovenschrift kennelijk ineens geschilderd. Deze laatste bizonderheid zou ook op zichzelf al afdoende bewijzen, dat B. als een copie moet beschouwd worden.

Nog enkele graphologische bizonderheden mogen hieraan toegevoegd worden.

Op A. zijn, in de woorden geleeft en sterven, de ft en st organiesch verbonden. Op B. zijn in die woorden de f en de t, evenals de s en de t droog naast elkaar gezet. Het spreekt vanzelf, dat de eerste schrijfwijze de meer spontane

[p. 384]

is. Zoo staan op A. in het woordje wel de e en de l aaneengelascht, hetgeen op B. weder niet het geval is. Hetzelfde onderscheid vindt men nog weer in de woorden voogelen en Sijctghen.

Maar genoeg van deze kleine verschillen. Daarboven uit blijft het groote onderscheid in het karakter der twee schilderijen spreken, dat mij bij het eerste zien dadelijk opviel. Wat Goethe, na het beschouwen van stukken door Weenix, de Darstellung des mannigfaltigsten thierischen Ueberkleides, der Borsten, der Haare, der Federn noemt, zij is in A. summier en rijk, - in B. ziet men haar eigenlijk ontbreken. A. is in alles forscher, saamgedrongener. En ik heb er elders wel eens meer op gewezen, dat, terwijl de groote meesters er van nature op uit zijn, hun composities dus bondig en concies te maken, representanten van een slapper kunstopvatting daarentegen het samenstel gaarne verwateren.

Er bestaan een menigte voorbeelden, dat latere copiïsten, beknopte composities naar den kant toe hebben aangelengd. Als het klassieke staaltje hiervan mag altijd de zeventiende-eeuwsch-Hollandsch copie van Holbeins Darmstädter Madonna gelden, die men in het museum te Dresden vindt. Ik ben er nog steeds van overtuigd, dat de meerdere ruimte, die de copie van Lundens naar de Nachtwacht te zien geeft, enkel uit diezelfde neiging te verklaren valt. Ook deze latere copie naar de Eend van Cuyp vertoont zeer opvallend dit verslappend uitrekken naar alle kanten. In plaats van haar, als op het origineel, het paneel te laten vullen en beheerschen, doet de copiïst de eend opzettelijk in een ijler vierkant zwemmen. In het streven naar een losser, sierlijker ordonnantie ging het werkelijk machtige van die eend, die ook in het versje als een persoon van gewicht wordt voorgesteld, verloren.

En zoo heeft een zoeken van nadere bewijsgronden voor mijn dadelijk gewonnen meening, dat B. als een latere copie van A. moet worden beschouwd, er mij toe gebracht, de waarde van het origineel nog deugdelijker te leeren schatten. Geen doeltreffender middel om het forsche, kruimige van Cuyps eenvoudig kunstwerk ten volle te erkennen, dan er de merg- en pitlooze copij aandachtig mee te vergelijken.

De oudste cultuurvolken, bij welke de kunst geen spel was, maar nog uit de diepste aandriften van natuurvereering voortkwam, hebben er in uitgemunt, allerlei dieren op grootsch overtuigende wijze uit te beelden. Hun vaak zelfs religieus ontzag voor het mysterieuse bestaan der zoo welsprekend zwijgende schepselen, voerde hen tot een kracht in het weergeven van beesten, die in latere kunstperioden te zelden werd geëvenaard. Onder onze zeventiende-eeuwsche schilders vindt men er geen, die meer dan de robuste natuurvereerder Cuyp in zijn dier-schildering, - schier boven kunst-bekoring uit, - aan die grootsch-kinderlijke kracht der ouden is nabijgekomen.

[p. LXXXI]

detail uit sijctghen, door aelbert cuyp. exemplaar a.

sijctghen, door aelbert cuyp. exemplaar a.

[p. LXXXII]

detail uit sijctghen. exemplaar b.

sijctghen, gesigneerd a. cuyp. exemplaar b.