Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 31

[p. 10]

Grieksch aardewerk,
door Herman J. de Vries.

IN een der vele zalen van het Britsch Museum, gewijd aan de voortbrengselen der Grieksche pottenbakkerskunst, in die zalen waar de wanden bedekt zijn door kasten, vol van de beste stalen der Grieksche ceramiek uit alle tijdperken, zag ik er twee vol met vazen, kannen, schalen e.d.g. geheel afwijkend van de ons bekende typen. Zoo oppervlakkig beschouwd zou ik den inhoud dezer glazenkasten geen oogenblik in verband hebben gedacht met Grieksche kunst. Nauwkeuriger bekeken geven wèl de vormen herinneringen aan wat wij van de kunst van Hellas kennen, maar de decoratie is een geheel andere. Een opschrift op de kroonlijsten der kasten leerde mij dat dit aardewerk is gemaakt in Groot-Griekenland in de 3e eeuw vóór Christus.

Wij weten dat er van uit Griekenland scheepsladingen aardewerk zijn uitgevoerd, en overal waar Grieksche koloniën zijn geweest, vindt men Grieksch aardewerk. Ook vindt men het in de streken die onder den invloed stonden der Grieksche beschaving, zooals in het geheele dal van de Guadalquivir. In Groot-Griekenland ontstonden er verschillende fabriekscentra, waar men aardewerk maakte, zooveel mogelijk volgens de tradities van het moederland en naast Grieksche origineelen vindt men in Zuid-Italië ook talrijke voortbrengselen van inlandsche fabrieken, die echter alle het bekende type vertoonen, ook al bezitten zij een zekere mate van zelfstandigheid in conceptie wat vorm en decoratie betreft. Een Apulische vaas zal men nooit voor een Grieksche uit het moederland verslijten, ook al spreekt de familieverwantschap zéér duidelijk.

Zooals ik hierboven opmerkte vertoont het aardewerk uit de 3e eeuw v.Chr. een geheel afwijkend type, en deze afwijking wekte zóózeer mijn belangstelling, dat ik in de bibliotheek van het Britsch Museum eens ging opzoeken wat er van bekend is.

Alvorens over te gaan tot de mededeeling van wat ik er over vond, zal ik in enkele woorden vorm en decoratie beschrijven.

De vormen wijken niet al te zeer af van de bekende Grieksche.

De collecties in het Britsch Museum en in het Louvre, en de Italiaansche collecties, zoowel de verschillende stedelijke als de privaat-verzamelingen in Z.-Italië, welke laatste ik alleen ken uit foto's, omvatten hoofdzakelijk oinochoe's - lekythos (van een zeer kleine afmeting) - kraters - skyphos en schalen (diepe borden).

De profileering heeft bij lange na die fijnheid niet van de orgineel Grieksche producten - hoewel wij dit gebrek ook waarnemen bij de Apulische en Tarentynsche vazen.

[p. 11]

De vaas of schaal wordt, na gebakken te zijn met een zwarte vernis bedekt, welke vernis daarna ingebrand wordt. Hoogstwaarschijnlijk hebben wij hier te doen met een zeer dunne glazuurlaag, hoewel de meeningen der archaeologen daarover uiteen loopen. Ik ben geneigd aan een vernis te denken, omdat vaak het ornament met een fijne lijn is ingekrast, waardoor een zéér dunne scherpe contour van bruin (de ondergrond) ontstaat. Bij gebruikmaking van een glazuur is de lijn die ontstaat vetter, wat o.a. duidelijk aan het eerste Brouwer-aardewerk te zien is. Op deze zwarte huid nu, wordt òf door ringelooren, òf met behulp van den penseel de decoratie aangebracht; de groote verdeeling, de hoofdlijnen, maar soms ook geheele gedeelten van het ornament zijn vooraf met een naald ingekrast, waarbij vaak een zeer delicaat effect verkregen is. De eenvoudige, luchtige versiering is in den regel met een geoefende hand bijna spelenderwijze aangebracht en bestaat uit kleine randjes, festoenen van blaadjes of stipjes, rosetjes, gekleurde blokjes, afwisselend rood en geel, soms aangevuld met figurale motieven: amoretten, saters, maskers, duifjes enz. Enkele zijn beschilderd met eenvoudige voorstellingen. Waar figurale motieven zijn gebruikt, hebben deze alle betrekking op de Dyonisiusdienst. Enkele malen kwamen wij eens een klassiek motief tegen: een eierlijst of een palmet.

De geheele beschildering heeft iets schetsachtigs, 't is niet pijnlijk precies, nauwkeurig afgepast en uitgemeten, trouwens datzelfde vinden wij ook bij de grieksche vazen uit het bloei-tijdperk. In den regel is het figurale gedeelte het zwakst, hoewel duidelijk twee verschillende ateliers te onderscheiden zijn: een, waarvan weinig gevonden is, met knap gepenseelde figuurtjes, satertjes, amoretjes en duifjes, en een ander met figuren geheel uit de proportie met lang gerekte lijven zonder actie.

Het palet, waarover de werklieden beschikten, bestond uit drie kleuren: een grijsachtig wit, soms geelachtig, soms met bruinrood aangestreken, een bruinrood, soms tot purper overgaand, en een geeloker van zéér gedempten toon. Deze kleuren doen nooit hard op den zwarten of zwartachtigen fond, de contrasten zijn bijna zonder uitzondering harmonisch.

Het ornament, hetzij floraal of figuraal, is nooit in omtrek, maar steeds geheel in kleur, wit, bruin, of geel opgezet.

Enkele lijnornamentjes zijn of ingekrast of met een dunne penseelstreek aangegeven. Tot zoover over vorm en kleur.

Een van de eersten, die van dit aardewerk melding maakt, is Lenormand, en hij is langen tijd de autoriteit geweest. Op een reis door

[p. 12]

Z.-Italië ontdekt hij het in het Museum te Lecce. Buiten Italië was het vrijwel onbekend. Uit een onderzoek, in Z.-Italië ingesteld, blijkt het hem dat dit aardewerk bekend staat als aardewerk van Gnathia of Egnathia (nu Fasano aan de Adriatische zee). In 1800 werden door eenige Poolsche officieren in de Necropolis van het oude Gnathia eenige voorwerpen gevonden, en de stukken die later voor den dag kwamen, ook in andere plaatsen, werden steeds genoemd naar de plaats waar dit aardewerk het eerst gevonden is. In 1848 komt een collectie van dit aardewerk voor het eerst op de antikiteiten-markt te Napels - ook weer onder den naam van Gnathia aardewerk - een naam die het nòg bezit. Lenormand zegt dat de vindplaatsen zich niet tot Gnathia beperken, maar verspreid zijn over het geheele gebied, vroeger bewoond door de Japygiers en de Messapiers (het Z.O. van Italië). Hij acht het vrijwel zeker dat de zetel van fabricage gezocht moet worden in het oude Tarentum, als zijnde het centrum van beschaving en industrie in Z.-Italië. De eenheid in vorm en decoratie pleit voor één fabricage-centrum (Comptes rendus de l'Académie des Inscriptions et belles lettres VII, 1879).

In de Gazette Archéologique van 1881-82 komt Lenormand op dit onderwerp terug in een artikel: Notes Archéologiques sur la terre d'Otrante. Dit nabloeiertje van de grieksche kunst heeft hem blijkbaar bijzonder aangetrokken. Bij de beschrijving zegt hij o.a.: ‘Ces décorations enlevées au bout du pinceau avec une grande liberté de main, sont d'une élégance où le goût des peintres céramistes montre encore une vraie fleur d'helléniaine.’ Het aardewerk wordt in grooten overvloed in alle nécropolen gevonden, van Bari en Tarente tot Capo di Leuca toe. De musea en particuliere verzamelingen zijn er overvol van en steeds vindt men het weer. Er is geen necropole dat ontgraven wordt, of men vindt het bij honderden exemplaren. Zelfs komt dergelijk aardewerk voor op eenige eilanden in de Grieksche Archipel zooals bijv. Milo. (Birch, History of Ancient pottery 1^st ed. vol. II).

Vóór Lenormand maakt echter J. de Witte, die belast was met de beschrijving van het Musée Napoléon III - Collection Campana - in zijn: Etudes sur les Vases peints (1865) reeds gewag van Gnathia aardewerk. Hij beweert zelfs, dat een kleine Gnathia vaas bij München gevonden is. Enkele specimina dragen latynsche opschriften, en uit den tekst maakt hij op dat ze dateeren van 300 - 260 v.Chr., toen Z. Etrurië reeds nagenoeg geheel gelatiniseerd was.

In Rayet et Collignon, Histoire de la Céramique Grecque (1888) komt een vrij uitvoerige beschrijving van Gnathia aardewerk voor. Zij verklaren het ontstaan van dit nieuwe type als volgt: In de 2e helft van de 3e eeuw verdwijnt de typische Grieksche ceramiek vrijwel

[p. VII]

1
attische skyphos. britsch museum.
2
gnathia skyphos. museum te napels.

3
4
gnathia kannetjes en oinochoe. britsch museum.
5

[p. VIII]

6
gnathia oinochoe, louvre.

7
8
gnathia kommen, museum te napels.

[p. 13]

geheel. Hoogstwaarschijnlijk moet dit toegeschreven worden aan den oorlogstoestand waarin Groot Griekenland verkeert: verschillende takken van kunstnijverheid kwijnen en gaan ten onder. Er komt een zoeken naar een andere techniek, naar andere vormen en decoraties waarbij, met een minimumwerk een maximum effect verkregen kan worden. Dat de aardewerkfabrieken slaagden, bewijst de groote verspreiding van het Gnathia aardewerk. Het wordt gevonden op de Grieksche eilanden, zelfs vonden Pottier en de Reinach het in Klein Azië in de grafkamer van Myrina. (Ik vond in: Expéditon Ernst Sieglien - die griechisch-ägyptische Sammlung E. v. Sieglien - dat er bij Alexandrië fragmenten van Gnathia aardewerk zijn gevonden; pag. 27, afb. 34). In Groot-Griekenland vonden Rayet en Collignon het over het geheele gebied tusschen Canosa en Tarente. (Voeg daarbij de opmerking van Lenormand die het vond van Tarente tot Capo di Leuca, dan ziet men dat aardewerk algemeen in het Zuidelijk deel van Italië in gebruik was).

Wanneer de Romeinen Groot-Griekenland binnenvallen is er reeds een décadence in de keramiek, bemerkt men reeds een streven en tasten naar ander décor, anderen vorm, andere techniek. De grieksche vazen naar het klassieke type, o.a. de groote vazen van Tarente, vormen een groote tegenstelling met die vervaardigd juist voor de Romeinsche verovering. Grooter echter nog is de tegenstelling van deze laatste met het Gnathia aardewerk: 't is inderdaad een heele ommekeer. R. en C. sluiten zich aan bij Lenormand wat betreft de plaats van fabricage. Ook zij achten Tarente de stad van herkomst. Echter voegen zij er bij dat, daar het aardewerk te weinig bestudeerd is, en er vele exemplaren in Musea zijn wier plaats van herkomst niet wetenschappelijk gecontroleerd is, men vooralsnog niet met zekerheid kan bepalen waar al dit aardewerk is gemaakt.

Patroni, ik meen Directeur van het Museo Nazionale te Napels, geeft in ‘Vasi arcaici delle puglie nel Museo naz. di Napoli,’ (Reale acc. dei Lincei vol. V. 1895), een nieuwen kijk op den oorsprong. Hij beweert dat het z.g.n. Gnathia aardewerk een opbloei is van de oorspronkelijke inlandsche keramiek. Deze keramiek - waarvan er fraaie stalen zijn in het Museum te Napels - is geleidelijk, wat vorm aangaat, onder een invloed gekomen van de Grieksche, is tijdens de Grieksche import en tijdens het vervaardigen in Groot Griekenland van Grieksche navolgingen steeds aangemaakt en is, na het verval van tarentijnsche en andere ateliers, waar navolgingen van Grieksch aardewerk gemaakt werd ‘er bovenop gekomen.’ Te oordeelen naar de afbeeldingen die Patroni's artikel illustreeren, schijnt mij deze veronderstelling in hooge mate waarschijnlijk. Typisch is een rand van vrouwenfiguren rond den voet van een dubbelvaas.

[p. 14]

In Bulletin de Correspondance Hellénique - Ecole française d'Athènes - 35 Ann. 1911, geeft Charles Picard een vrij uitgebreide verhandeling over Gnathia aardewerk. Hij bespreekt verschillende opgravingen - o.a. die van Ruvo (het oude Rubi) - Oria en Manduria. Uit het feit dat bij de laatste opgravingen bij Tarente geen één overblijfsel van een pottenbakkerij is gevonden en onder het weinige aardewerk nagenoeg geen Gnathia aardewerk, besluit Picard dat de veronderstelling van Lenormand e.a., als zou deze overgroote rijkdom van Gnathia aardewerk afkomstig zijn uit Tarente, zeer twijfelachtig is. Hoewel nauwkeurige aanwijzigingen dienaangaande ontbreken, is het niet te gewaagd om de oudste producten van dit aardewerk, in den vorm zooals wij het nu kennen, als Gnathia keramiek van de IV eeuw v.Chr. te dateeren. Picard aanvaardt gaarne de veronderstelling van Patroni als zou dit aardewerk ontstaan zijn uit het oorspronkelijke - vóór-helleensche - in Italië.

De Catalogue of the Vases of the British Museum geeft van de 51 nummers Gnathia een beschrijving in deel IV: ‘Vases of the latest period’ bij H.B. Walters. (de onder-Directeur van de Grieksch-Romeinsche afdeeling). Aan deze beschrijving gaat een korte inleiding vooraf. Alhoewel de catalogus dagteekent van 1912 - een jaar dus na het verschijnen van het artikel van Picard - wordt er geen melding gemaakt van de belangrijke opgravingen bij Oria en Manduria.

In Walters' omwerking van het bekende werk van Samuel Birch ‘History of ancient pottery: Greek, Etruscan and Roman’ (1905) wordt de opmerking gemaakt dat - gezien de groote overeenkomst tusschen het aardewerk gevonden bij Canosa en Ruvo en het Gnathia aardewerk - deze laatste benaming misschien het dichtst bij de waarheid komt.

Hiermede heb ik ongeveer alle autoriteiten genoemd die over Gnathia aardewerk geschreven hebben.

Dit aardewerk te willen vergelijken met de pracht van Hellas' Keramiek is natuurlijk een dwaasheid, niet alleen zijn de bronnen, waaruit beide kunstuitingen voortgekomen zijn, in elk opzicht zoo geheel verschillend, maar ook de geheele ontwikkeling van de Grieksche keramiek, dat geleidelijk groeien - vele eeuwen door - hand aan hand met zoovele andere kunsten in Griekenland - waardoor de geheele Grieksche kunst in haar groote veelzijdigheid tot een nagenoeg ongeëvenaarde hoogte opklom - dat missen wij bij de eenvoudige landelijke kunst, waarvan het Gnathia aardewerk de laatste uiting is. 't Is de verfijnde aristocraat naast den eenvoudigen burger. Maar waar verfijning ontaardt in verslapping, waar de aristocratische

[p. 15]

geest van het Grieksche kunstwerk door gedachtelooze navolging verwordt tot een holheid en een dorheid waarvan zoovele Apulische en Tarentijnsche vazen blijk geven - die door kleur: zwart en bruin, die door een mythologisch onderwerp en het gebruik van palmetten en andere versieringsmotieven doen denken aan de kunst van het moederland - daarentegen de fijnheid in profileering en de heerlijke evenwichtigheid van de beschildering ten eenenmale missen - daar doet de eenvoud en bescheidenheid van het Gnathia aardewerk weldadig aan. Het on-pretentieuse, het stemmige, het intieme van deze kunst houdt zoo goed stand tegenover de laatste afstammelingen van de eens zoo voorname Helleensche keramiek.

Karakteristiek voor Gnathia aardewerk is, dat het over het algemeen slechts aan een zijde is beschilderd. Het feit, dat al het thans bekende in grafkamers is gevonden, waar het tegen de wanden was opgesteld, verklaart deze beschildering aan een kant. In fig. 1 en 2 zijn gegeven afbeeldingen van Skyphos, een zuiver Attisch (fig. 1) en een uit Groot Griekenland (fig. 2), waarop de eenzijdige decoratie evenzeer voorkomt. De Attische is uit het eind der Vde eeuw v.Chr., de andere uit Z. Italië tusschen 350 en 250 v.Chr. Enkele kannetjes zijn geheel versierd. (Zie o.a. fig. 5 en 6). Van een oplossing van het ornament bij de aanhechting der ooren is bij geen der exemplaren, die ik in natura of in foto gezien heb, sprake: het ornament is daar eenvoudig verbroken - een feit dat ik ook meermalen heb opgemerkt bij het goede Grieksche vaatwerk. Fig. 1 is een Attische Skyphos uit het Britsch museum en fig. 2 een Gnathia Skyphos, uit het museum te Napels. Het verschil tusschen beide is dat de laatste onder en boven een randversiering heeft, bestaande uit ringen, een rand die wij ook zien in fig. 7 en 8.

Blijkbaar heeft de werkman hier in hoofdzaak een bekend Grieksch type gecopiëerd. De olijfbladen (zie de Gnathiakommen uit het museum te Napels: fig. 7 en 8) komen, wat conceptie aangaat, bijna geheel overeen met die op fig. 2.