Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 29

[p. 311]

Het artistieke kinderprentenboek in Nederland in den ouden tijd,
door J.D.C. van Dokkum.
(Slot).

kopergravure van r. vinkeles, uit ‘gedichten voor kinderen’, door vrouwe k.w. bilderdijk. haarlem, 1813.

Het is een zonderling verschijnsel, dat in dien tijd zelfs de zachte teedere vrouwenstem, het geheim van den goeden kindertoon slechts zelden getroffen heeft, en toch hebben ook toen reeds verscheiden begaafde vrouwen zich met het vervaardigen van kinderboeken bezig gehouden Waarom hielp de geestigste en natuurlijkste Hollandsche vrouw van de 18e eeuw, de onvergelijkelijke Betje Wolff, haar niet eens een weinig op streek. Dat zij de weelde niet heeft gekend van het moederschap is wellicht de reden geweest, dat zij het gebied der kinderlectuur heeft gemeden, hoewel zij in haar ‘Proeve over de opvoeding’ eenige woorden van lof aan van Alphens gedichtjes wijdde. Wie zag overigens met zoo scherpen, kritischen blik als zij de gebreken en dwaasheden van haar tijd? Zeker niet de blinde dichteres Petronella Moens (1762-1843), die de wereld, welke haar omgaf slechts vermoedde door voelen en tasten, slechts opmaakte uit stemmen en geluiden, en wier kennis van het menschelijk wezen er veelal eene was uit de tweede hand. Ook zij was een vruchtbaar kinderschrijfster, en talrijke bundels heeft haar tastende en zoekende hand aan de ‘lieve wichtjes’ voorgelegd. Reeds vroeg in haar jeugd moest zij de vroolijkheid van het kinderspel ontbeeren, want een hevige aanval van pokken, die zij doorstond, beroofde haar van 't gezicht, en zoo werd zij reeds jong geneigd tot ernstig peinzen en bespiegelen Toch verneemt men bij deze merkwaardige vrouw soms te midden van veel grootmenschelijke wijsheid opeens de klank der natuurlijke kinderstem:

Moeder! 'k heb de zon zoo lief,
Zie, zij doet zoo alles blinken,
'k Zag haar gister avond ook
Achter gindsche boomen zinken,
Maar toen was zij schriklijk groot,
En als vuur zoo gloeiend rood
Moeder! Slaapt de zon bij nacht?
Zal ik achter gindsche boomen,
Dezen avond nu eens zien,
Hoe zij daar is neergekomen?
O! dat ik de lieve zon
Dan eens stil zien slapen kon!

Dit bekoorlijke gedichtje van ‘Pietje Moens’ is ontleend aan haar ‘Letter-Kransje voor lieve en brave kinderen’ (1806)

[p. 312]

en het staat in deze omgeving niet geheel alleen, maar de wijze lessen, die aan de kinderen worden uitgedeeld, houden in deze en in haar andere bundels (ik heb er zeven voor mij liggen) toch de overhand. Pietje Moens, gelijk ze zich zelf noemt, is als kinderdichteres een epigoon van Van Alphen, zij volgt hem soms van zeer nabij, en zijn ‘Jantje, die pruimen hangen zag’ heeft in haar bundel tot pendant gekregen ‘Katootje, die een mand met appelen zag staan.’ Dat ook haar boeken in trek waren, bewijzen de zorgvuldige en rijk geïllustreerde uitgaven. Meer nog dàn als dichteres gaf zij als kinder-novelliste. Merkwaardig is het bundeltje, ‘Mevrouw Leliëndal en hare kinderen,’ dat geïllustreerd is met mooie zwarte-kunst prentjes van H.P. Oosterhuis en R. van der Meulen. Enkele bizonder goede plaatjes van A.I. Ruiterschild en W. van Senus komen voor in haar novelle ‘De jonge Sofie,’ terwijl I. Smies en W. van Senus zorgden voor den opschik der ‘Tweelingzusters’. Van wien de bizonder aardige en origineele gekleurde prentjes in Engelschen trant zijn, die haar, ‘Letterlooveren’ versieren, wordt niet vermeld. De ruiter bij pag. 136 is een juweeltje van vroeg 19e eeuwsche prentkunst. Men is geneigd, de arme blinde te beklagen, dat zij de mooie illustraties, die haar geschriftjes verluchten, niet heeft kunnen aanschouwen.

boektitel voor nommerkransje van j.f.l. müller. amsterdam, z.j. (begin 19de eeuw).

Veel minder tot kinderzin geneigd dan zij is een andere kinderdichteres n.l. Katharina Wilhelm. Schweickhart, Bilderdijks tweede gade. De persoonlijkheid van haar beroemden echtgenoot was trouwens ook te zwaar, te patriarchaal, om haar te vergunnen, zich aan dien druk te ontworstelen, en als vrouwen moeder, vroolijken gevoelig met kinderen te babbelen.

Haar boekje ‘Gedichten voor kinderen’ (1813) ontleent, meen ik, zijn eenige blijvende waarde aan de prentjes, die R. Vinkles er voor teekende en graveerde.

Vrouwe Bilderdijk is overigens de eenige

[p. 313]

kinderdichteres van naam bij wie geen duidelijke verwantschap met van Alphen valt op te merken.

Hoort hier eens, lieve kindren.
Ik zal u iets vertellen,
Sprak onlangs Moeder Anna,
En ras liet elk zijn speelgoed
En mooije boekjens liggen.
Om stil naar haar te luistren.

etsers. aquatinta gravure uit ‘museum der voornaamste uitvindingen’ (einde 18de eeuw).

Deze regels zijn ontleend aan ‘Gedichtjens voor kinderen door Francijntje de Boer, te Amsterdam bij G.J.A. Beijerinck,’ en men behoeft niet te vragen, of deze beroemde auto-didacte, die algemeen bekend is als de ‘dienstmaagd-dichteres,’ de versjes van den ‘onnavolgbaren van Alphen’ (gelijk zij hem zelf in haar voorrede noemt) op haar duimpje kende.

‘het deugdzaam kind’ uit ‘letterkransje voor lieve en brave kinderen’, door p. moens. haarlem, 1806.

Toch is er in haar bundel genoeg persoonlijks. Menigeen zal hier met sympathie een tegenhanger aantreffen van Van Alphen.

Mijn vader, is mijn beste vrind -,
want Francijntje dicht:
Hoe lief heeft mij mijn moeder niet
En hoe bemin ik haar!

Ik heb menig kindje ontmoet, dat 't vader Hieronymus, ten kwade duidde, dat hij in zijn gedichtjes ‘moeder’ vergeten had. De goede Fransje de Boer, de nederige Friesche meid-huishoudster van den Heer S. Tuymelaer te Heerenveen, heeft dit verzuim van haar voornamen collega-kinderdichter goed gemaakt. Ook dit boek is in al zijn eenvoud en geringheid met zorg en smaak uitgegeven. J. van Meurs en D. Veelwaerd zorgden voor goede illustraties, welke hun best doen op van Alphens prentjes te gelijken, hoewel de fijnheid en distinctie, die het werk van den illustrator J. Buijs onderscheiden, niet bereikt zijn.

Rondom de enkele kinderschrijvers van naam, welke ik hier de revue liet passeeren, scharen zich een menigte mindere goden, en legio was het aantal geïllu-

[p. 314]

streerde boekjes, welke het licht zagen. Onder deze bevindt zich ook een bundeltje gedichten van een Van Alphen de tweede, Mejuffrouw P.C. van Alphen, die (de combinatie is merkwaardig genoeg) dit geschriftje opdraagt aan haar vriendin Mejuffr. A.M. Moens. De koopers van dit bundeltje kregen een pseudo van Alphen en een pseudo-Moens voor één geld. Het boekje droeg den misleidenden titel ‘Kleine gedichten voor kinderen’ en werd door den uitgever van Vader Hieronymus J.G. van Terveen in het licht gegeven. Vóór mij ligt de ‘derde verbeterde uitgave, met gekleurde plaatjes.’ Het succes van dit werkje is dus blijkbaar niet onbelangrijk geweest. Mogelijkheid om de honderden aardige en goede kinderprentenboekjes, die ik aantrof, hier stuk voor stuk of groepsgewijze te doen paradeeren, zie ik niet. Aan een loutere opsomming, zonder een enkel beschrijvend woord of toelichtend prentje heeft niemand iets. Trouwens, mijn opstel mag niet in een bibliographie ontaarden: het aantal der fraaie, oude Hollandsche kinderboekjes is groot, en als men in aanmerking neemt, dat vele der boekjes die ik hier noemde, of niet noemde, meer malen herdrukt werden, dan komt men tot de conclusie, dat de belangstelling er voor na Van Alphens schitterend debuut een omvang heeft aangenomen, die vrijwel gelijken tred houdt met de tegenwoordige kinderboeken-vraag, ofschoon dit geschiedde onder veel moeilijker omstandigheden.

de wasch. uit sophia overveld, door c.w. spieker, 2de druk. haarlem, 1818.

illustratie uit ‘letter-looveren’, door petronella moens. zwolle, 1827.

Met een enkel vaststaand feit kan dit worden toegelicht. Uit een correspondentie bleek mij namelijk, dat de Heer Auguste Clavareau, die de gedichtjes van Van Alphen in het Fransch vertaalde, voor het copierecht dezer vertaling van den uitgever J.G. van Terveen een honorarium ontving van f 800. -. We kunnen naar dit schrijversloon, dat natuurlijk op de ondervinding berustte, eenigszins afmeten, wat het

[p. 315]

oorspronkelijk bundeltje den eigenaars moet hebben ingebracht.

Door deze zeer levendige belangstelling voor de fraaie en dure kinderboekjes bij het publiek van het einde der 18e en het begin der 19e eeuw, wordt het ook verklaarbaar, dat de boekhandel zich wagen kon aan de kostbare uitgave van geïllustreerde kinder-tijdschriften. Ik heb er hier niet minder dan vier onder mijn bereik, die in dezen tijd het licht zagen, fraai verlucht, met plaatjes van J. Buijs en andere gerenommeerde kunstenaars, n.l. Weekblad voor kinderen (1798 enz.); De vriend der jeugd (1792 enz.); Geschenk voor de jeugd; en De vriend der jeugd (1836 enz.).

de welkome gast. aquatinta gravure naar teekening van k.p. oosterhuis, door r. van der meulen. uit ‘mevrouw leliëndal’, door petronella moens. amsterdam, 1830.

Ze hebben weinig gemeen met het meerendeel der kindertijdschriften, welke thans verschijnen, maar bij al hun kleinheid en beknoptheid, is hun graphische kunstwaarde vooral niet geringer, al mag men hen literair met onze tegenwoordige goede kinderkranten en kinder-maandbladen niet gelijk stellen.

Maar dit bewijst te meer, dat het zwaartepunt der beweging voor het kinderboek in de 18e eeuw ligt in de voortreffelijke wijze van illustreeren, die meer tot de kinderen sprak, en ook in opvoedkundig opzicht meer nut stichtte, dan de preekerige wijsheid van dichters en novellisten, die zelfs door den veel geroemden Van Alphen slechts een enkele voorzichtige schrede in de goede richting is vooruitgebracht.

Tot een niet minder groote verdienste mag het hem echter worden aangerekend, dat hij persoonlijk door een brillant voorbeeld de beweging voor het artistieke kinderboek heeft in gang gebracht. In de voorrede van het eerste ‘Vervolg der kleine gedigten voor kinderen’ (1778) schrijft hij: ‘Ik had lang mijne gedagten laten gaan, en zelfs eenige middelen aangewend, om eenige kunstplaatjes bij deze kinderversjes te voegen, toen mij de Hr. J. Allart, boekhandelaar te Amsterdam, eenen weg aanwees, om daarin tot mijn genoegen te slagen. De plaatjes zullen, onder mijn opzigt, door den kunstschilder J. Buijs geteekend, en door de Heeren Punt en Van der Meer gegraveerd worden.’

Het volstrekt persoonlijke in deze mededeeling wijst er ontwijfelbaar op, dat van den schrijver zelf het iniatief tot het illustreeren is uitgegaan. En dit is een parel in de kroon van dezen staatsmanwijsgeer-dichter, die vele anderen in glans overtreft.