Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 29

[p. 26]

Rodin's grafisch werk,
door Ph. Zilcken.

Nu ten onzent meer dan ooit de aandacht op Rodin gevestigd wordt, o.a. naar aanleiding van het Verdun-monument, het plan dat uitging van Mr. J.B. Baart de la Faille, aan wien Rodin, nog kort voor zijn dood, de schets, de ‘maquette’, afstond van zijne ‘Défense’, bestemd om de heldhaftige stad, die zoovele malen een stroom van overweldigers wist tegen te houden, te vereeuwigen, nu meen ik dat het niet zonder belang is ook het grafische werk van den grooten beeldhouwer bij ons in ruimeren kring bekend te maken.

la femme et les amours. droge-naald ets door rodin.

Alvorens dit te doen wensch ik eenige herinneringen aan den meester hier mede te deelen, daar zij een helder licht op zijne persoonlijkheid werpen.

Op den 15en Augustus 1899 had te Amsterdam in ‘Arti et Amicitiae’ de ‘Conférence-explicative’ van M^lle Judith Cladel plaats, bij gelegenheid van de opening der tentoonstelling van de werken van Rodin, een zeventig-tal gips-afgietsels, bronzen en teekeningen.

Een paar dagen vóór deze plechtigheid was Rodin in Den Haag gekomen met de schrijfster die zijne tentoonstellingen in dien tijd met zooveel liefde en zorg organiseerde. Bij deze gelegenheid had een klein, eenvoudig diner plaats, waaraan o.a. mejuffrouw Sara de Swart en J. Thorn-Prikker deelnamen. Zoo leerden wij den beeldhouwer kennen en ook de talentvolle schrijfster Judith Cladel, wier boeken over den meester standaardwerken zijn.

Daar was 't dat Rodin zijne groote bewondering voor Rembrandt uitte en o.a. zeide dat, toen hij voor 't eerst kwam voor de ‘Staalmeesters’, hij een ‘coup dans la poitrine’ had gekregen....

Later mocht ik tot zijne goede vrienden behooren en ik ging nooit naar Parijs, zonder hem een bezoek te brengen, meestal in zijne werkplaats nabij het ‘Dépôt des

[p. 27]

“les amours conduisant le monde”. droge-naald ets door rodin.

[p. 28]

Marbres’ (in de Rue de l'Université) en soms in zijne villa te Meudon.

Rodin liet mij dan begaan, rondkijken, rondsnuffelen, en, wanneer hij weg moest, naar Meudon of Parijs, genoot ik het zeldzame voorrecht in zijne ateliers te mogen blijven.

‘Restez’, zeide hij, ‘restez tant que vous voulez, remettez seulement les langes mouillés sur les esquisses pour que la terre glaise ne sèche pas’.

bellone, droge-naald ets door rodin.

Zoo leerde ik zijn werk bijzonder goed kennen, maar ook door zijne tentoonstelling in 1900, die zulk een compleet overzicht van zijn oeuvre aanbood en den beeldhouwer eene wereldberoemdheid verzekerde.

Rodin had de goddelijke naïveteit die werkelijk geniale artisten eigen is en een zijner brieven (eigenhandig geschreven, hetgeen zeldzaam is, want Rodin vond steeds gewillige secretaressen onder zijne leerlingen, daar hij niet voldoende taalkundig geschoold was) die van het begin onzer vriendschapsbetrekkingen dagteekent, is al zeer karakteristiek, zóó zelfs, dat ik er een paar zinnen uit wil aanhalen om zijn heerlijken eenvoud te toonen.

Het was na de kalme, maar hartelijke ontvangst, die hem ook in Den Haag was voorbereid, dat hij op 29 November '99 (na afloop van zijne tentoonstelling in de manége van Boschoord) mij schreef:

‘Vous avez été si obligeant, si aimable avec moi que je pense que vous êtes mon ami, ce dont je suis bien heureux’....

Gevolg gevend aan zijn verlangen had ik hem een proefdruk gegeven van mijne ets naar het Stadsgezicht van Vermeer uit de collectie Six. Van deze proef schreef hij in denzelfden brief:

‘La gravure que vous m'envoyiez a une chaleur de vraie tradition Hollandaise. Cette école a trouvé que la réalité était plus belle que tout, et ils ont selon moi raison et je ne puis que désirer, si mes voeux étaient exaucés, qu'un tableau Hollandais. En attendant vous me faites le grand honneur et le grand plaisir de m'envoyer votre gravure qui me comble de joie et remplacera le tableau que je désire’, enz.

Gedurende mijne bezoeken aan zijne ateliers gaf hij mij verschillende zijner etsen met zeer vriendelijke opdrachten, zoodat ik ook dit werk van den meester in al zijne intieme bekoring heb leeren kennen.

Het is aan een louter toeval te danken dat Rodin er toe kwam de etsnaald te hanteeren.

[p. 29]

In 1881, gedurende een reis door Engeland, ging hij eenige weken lang veel om met Alphonse Legros, die, zooals men weet, wellicht meer talent toonde in zijne etsen dan in zijn schilderwerk. Terwijl hij wachtte tot de lessen van Legros in de Slade-School van South Kensington waren afgeloopen, trokken de glimmende platen en de scherpe etsnaalden zijne aandacht en de schilder-etser verzekerde hem, dat etsen maar teekenen op metaal was.

victor hugo. droge-naald ets door rodin.

Op den achterkant van eene plaat, waarin nog de stempel van den kopersmid aanwezig is - (zichtbaar in de eerste staten) - graveerde Rodin zijn eerste droge-naald ‘Les amours conduisant le monde’.

Zonder eenige voorstudie maakte hij ineens een meesterstuk. Er is geen spoor aanwezig van eenigen twijfel of onzekerheid; iedere lijn is vast en raak, zuiver en juist geteekend.

In dien zelfden tijd maakte hij eene plaat met verschillende schetsjes van mannen- en vrouwen-figuren en naakte kindertjes. Daarna komt de ‘Bellone’, waarvan de evenwijdige lijnen, die het modelé aangeven, den invloed van Legros nog laten zien, iets, dat wat later, in de ‘Printemps’ (ook wel ‘La femme et les amours’ genaamd) geheel verdwijnt.

Geruimen tijd bleven deze etsen onbekend. Het was aan den knappen graveur Ch. Waltner (ten onzent vermaard door zijn grooten ets naar ‘De Nachtwacht’) te danken, dat de beeldhouwer deze prenten tentoonstelde op de Parijsche salon van 1901.

Zóó gebeurde het, dat zijne eerste etsen het laatste bekend zijn geworden, want reeds in 1889 en 1891 waren andere ‘droge-naalden’ van Rodin tentoongesteld, o.a. op de Exposition des ‘Peintres-Graveurs’, n.l. de koppen van Henry Becque, Victor Hugo en Antonin Proust, die hij tusschen 1884 en 1886 had gemaakt.

Deze portretten vertoonen al de eigenschappen van meesterwerken en zijn zóó zeker van uitvoering en zóó sterk en gevoelig van modelé, dat alleen een beeldhouwer er de maker van kan zijn. Trouwens Rodin had van die personen busten gemaakt, die tot zijne besten worden gerekend en de qualiteiten die hij in deze beeldhouwwerken had gelegd, bracht hij over in zijne etsen.

[p. 30]

Maar alvorens de ‘droge naald’ van den grooten beeldhouwer verder te bespreken, geloof ik dat het niet onwenschelijk is, in 't kort iets meê te deelen omtrent het procédé, waarmede Rodin zich op het metaal uitdrukte.

Vrij uitvoerig werden in dit maandschrift (1902, Over Etsen en Graveeren) verschillende behandelingen der koper-gravure besproken en onlangs heeft collega Poortenaar eveneens iets in dezen geest gedaan op onderhoudende en leerzame wijze.

Zeer terecht schreef Camille Lemonnier, die een grondig onderlegd en tevens zeer intuïtief criticus is geweest, mij eens over ‘pointe-sèche’ of ‘dry-point’, eenige buitengewoon gevoelige en juist-definieerende regels, die ik reeds in 1901 aanhaalde in een artikel over onze zoo knappe etser Barbara van Houten, nl.: ‘cet art subtil où la main semble plus près de la pensée que dans les autres, où la sensation, à travers un bref et presque fluide procédé, garde quelque chose de sa fugacité et pourtant de sa grâce durable. Il n'y faut qu'un sens éveillé, une vive émotion, une souple et rapide tactilité, et c'est la vie même dans la vibracilité, dans l'ondoyé et le châtoyé de la lumière, un mirage charmant, l'aérienne vision d'une chose entre la conjecture et le réel’.

Veel directer dus dan het etsen met sterk water (daar door deze behandeling de lijnen vrijwel gelijk van kracht zijn, zoo al niet in de geheele ets dan toch in groote partijen) is dus het ‘teekenen’ met eene zeer scherpe stalen naald op eene glimmend gepolijste plaat, daar de naald gehoorzaamt aan de teêrste impulsie en bij den minsten druk de plaat min of meer openrijt, zoodat er een snijdige lijn ontstaat, die òf mikroskopisch fijn òf dieper is en dan voorzien van een staand kantje, ‘braam’ geheeten, waaraan veel inkt blijft hangen, zoodat een fluweelige, krachtige, zwarte lijn ontstaat, dikwijls van groote bekoring.

Rembrandt gebruikte deze fluweelige lijn om zijne etsen bij te werken en bijzonder gewaardeerd worden de ‘staten’ zijner etsen, waarop deze zwarte lijnen sterk uitkomen n.l. zijn zoogenaamde ‘braamdrukken’, die dan ook, daar deze braam snel verdween, uiterst zeldzaam zijn geworden.

De braam n.l. bestaat uit een broos, op de plaat gebracht kantje, dat al zeer spoedig, - door het afvegen van de inkt van de oppervlakte der gravure - afslijt.

Sedert geruimen tijd is er echter een middel gevonden om aan de zoo beperkte oplagen van braam- of droge naald-drukken een einde te maken. Men ontdekte in het midden van de negentiende eeuw een procédé - het verstalen -, waardoor de koperen plaat met een ontastbaar fijn huidje staal bedekt wordt, zóó, dat het koper, zelf beschut, niet meer slijt; alleen het staallaagje, niettegenstaande het zeer hard is, slijt langzaam weg, maar, zoodra de plaat van blank, rozig-rood wordt, moet de staallaag door zoutzuur weggenomen worden en de plaat opnieuw verstaald, zoodat deze, bij voorzichtige behandeling volmaakt gaaf blijft.

Rops, met wien ik vele jaren geleden over de soliditeit van het verstalen correspondeerde, schreef mij toen met de ietwat paradoxale geestigheid die hem eigen was, dat het fijnste krasje op een plaat aangebracht tot millioenen exemplaren afgedrukt kon worden, mits de drukker behoorlijk toezag op het slijten!

Een korte uitwijding zij mij hier vergund. Het is niet algemeen bekend, hoe en wanneer het verstalen ontdekt werd en de omstandigheden zijn wel de moeite waard om er hier even iets van te zeggen. Braquemond heeft indertijd deze geschiedenis aan Buhot verteld, en H. Beraldi schreef haar op.

Een lithograaf en een dokter, Garnier en Salmon, legden zich omstreeks 1857 toe op het uitvinden van procédés om reproductie-gravure te maken; zoo ontdekten zij ook

[p. 31]

een middel om koperen platen met een laag staal te bedekken.

Calamatta, de zeer verdienstelijke graveur van portretten en o.a. ook van de ‘Gioconde’, leende deze laatste plaat voor proeven.

Garnier doopte de groote gravure in het electrische bad en na ongeveer een uur werd zij er uitgehaald; alles was dof, blikkerig, mislukt; fluks wordt de plaat schoongemaakt, geborsteld, gepoetst, het staal er weêr afgenomen en de gravure blijkt even gaaf, scherp en zuiver te zijn als te voren.

‘ronde de satyrs’. droge-naald ets door rodin.

Nu wordt ze voor de tweede maal in het bad gedaan en na een poos er weer uit gehaald: de proef is thans geslaagd; voortaan zal eene plaat niet meer behoeven te slijten en het aantal drukken zal onbeperkt zijn!

Deze belangrijke uitvinding heeft het mogelijk gemaakt om van ‘droge-naalden’ oplagen te drukken, terwijl vroeger niet meer dan hoogstens een vijftiental goede proeven konden gemaakt worden.

Het hanteeren van de droge-naald leent zich al zeer speciaal voor artisten, die opzien tegen de wisselvalligheid van het ‘bijten’ der plaat met zuren, te meer omdat de teekening, die met de naald op eene plaat wordt gemaakt, met wat zwartsel ingesmeerd, volmaakt te volgen is, in haar geheele realiteit.

Uit hetgeen Lemonnier van de ‘drogenaald’ zeide kan men opmaken dat een machtige, beredeneerende en toch hoogst gevoelige natuur als die van Rodin door dit middel iets zeer bijzonders moest tot stand doen komen.

Inderdaad zijn deze prenten van den beeldhouwer van ongemeene voornaamheid en van zeldzame kracht. Alle geven een indruk van sterk gemodeleerd te zijn, wat geen wonder is, wanneer men weet hoeveel waarde Rodin hechtte aan ‘relief’, aan vorm en leven in zijn werk. En toch, toen

[p. 32]

ik hem eens zeide, dat eene gevoelige bewonderaarster van zijne beelden gezegd had dat ‘er iets omheen zweefde’, antwoordde hij mij: ‘dat is juist waar ik naar streef en wat mijn critici nooit zien!’ In deze naderde Rodin Thijs Maris, die eveneens er naar streefde in zijn werk iets onstoffelijks te leggen, door het systematisch wegwerken van de materie, geleid door zijn superieur sentiment.

De etsen van Rodin zijn zeer zeldzaam geworden, daar sommige, na in de Gazette des Beaux Arts te zijn verschenen, uitgeslepen werden, als zijn Victor Hugo en Antonin Proust. Van zijne andere platen werden meestal slechts een klein aantal afdrukken gemaakt, die thans schaarsch zijn en waarvan de beste proeven in handen van verzamelaars zijn.

Deze ‘droge-naalden’ kunnen in twee groepen verdeeld worden. Tot de eerste behooren zijne ‘composities’, tot de tweede zijne portretten.

Zooeven noemde ik Antonin Proust, naar een bronzen buste gemaakt, en Victor Hugo; deze laatste moest - daar de dichter geen tijd kon vinden om te poseeren - als studie dienen voor den kop van het monument, dat de Place Victor Hugo versiert.

Tot zijne realistische portretstudies moeten nog geteld worden de koppen van Henry Becque en de Etude de figures (op den achterkant van de plaat waarop een der Victor Hugo's gemaakt werd).

Daartegenover zijn Les Amours conduisant le monde, Printemps of La femme et les amours, Buste de Bellone, La Ronde of Ronde de Satyrs, Amour, Ames au Purgatoire en nog een Amour, geheel vrije fantasieën, uitgevoerd in een karakter, dat het lijnenspel en de grootheid van Michel Angelo of Da Vinci évoceert.

Léonce Bénédite heeft, de ‘staten’ inbegrepen, een vijftiental prenten van Rodin geteld; deze uiterst bevoegde kenner zegt er van: ‘elles constituent au point de vue expressif l'image la plus profondément pénétrante et émouvante de la physionomie de ce puissant génie poétique.’

Ik kan dit opstel niet beter eindigen dan met de opinie van den te vroeg gestorven auteur van ‘L'Art Social’, Roger Marx, hier neer te schrijven; hij zegt n.l., dat het graveerwerk van Rodin in zijn geheel ‘d'une primordiale importance’ is.

‘Il vaut en lui-même, par l'imprévu du métier, par l'invention aimable ou tragique, par la saisissante magie de ces portraits qui s'égalent aux plus purs, au plus absolus chefs d'oeuvre.’

En iets verder, dat dit etswerk zijn plastisch werk commenteert, uitlegt, weerspiegelt, en van het laatste de schoonheden leert onderscheiden - ‘il confirme une filiation illustre, il proclame le don souverain de s'emparer de la forme, de l'enserrer, de la définir, avec une autorité toujours pareille, quels que soient l'outil, la technique, la matière; par là même, il induit l'esprit à réfléchir, à planer et à percevoir jusqu'où peuvent s'étendre le rayonnement de la pensée et la puissance d'animation du génie humain’.