Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 28

[p. t.o. 289]

[Nummer 11]

‘de gelukkige moeder’; naar de schilderij van j.b. greuze in het museum boymans te rotterdam.

[p. 289]

Jean Baptiste Greuze 1725-1805
door J. Zwartendijk.

‘C'est le premier parmi nous qui se soit avisé de donner des moeurs à l'art’ - zoo schreef Diderot in 1765 in één van zijn later gepubliceerde Salons over zijn vriend Greuze, den bekenden schilder.

j.b. greuze. ‘de onschuld’ (wallace collection).

Die uitspraak van den schrijver van ‘Jacques le Fataliste’ en ‘La Religieuse’ doet wel wat vreemd aan! Diderot waardeerde dus in Greuze allereerst zijn streven naar moraliteit, naar een kunst, die zedelijk moest verheffen. Zóó hebben de meeste tijdgenooten geoordeeld, Greuze's kunst werd voor hen een symbool waarin nieuwe, edele idealen zich weerspiegelden. Men vond in dezen schilder het noodige tegenwicht na vele wufte genietingen.

Zeer zeker had men Boucher uitbundig bewonderd. Zijn kunst van een uiterst fijne ijlheid is een voorbeeld van Franschen speelschen geest te noemen. Zijn luchtige vrouwegestalten die een godendom voorstellen vol van gratie en nog niet geheel verzadigd van wereldsche geneuchten, zijn gezeten op rozige wolken; tegen een teer-blauwen hemel laten zij zich verder drijven. - Fragonard had op andere wijze weten te boeien, hij is in zijn sujetten de temperament-volle vertolker van allerlei pikante liefdes-avontuurlijkheden, die der stervelingen kunnen overkomen. En tusschen die grooten stond de stille Chardin, die een eigen weg zocht. Maar als het Frankrijk der XVIIIe eeuw zijn einde gaat naderen, wijzigt de smaak zich langzaam aan en ten slotte wordt Greuze één van de weinige figuren nog in staat aan de half-bewuste verlangens te voldoen van een geëxalteerd publiek, dat zich moe gekeken had aan schoonheid. De tijden waren er op gestemd juist een talent als het zijne met triomph binnen te halen, omdat hij vorm gaf aan allerlei sentimenten, die vóór de revolutie in Frankrijk gewoeld hebben.

Uit de provincie afkomstig, was Greuze jong naar Parijs getrokken, waar hij verder studeerde en met enthousiasme de kunst van Rubens in het Luxembourg bewonderd had. Daarna vertrok hij naar Italië, waar hij zich niet bijster op zijn gemak voelde. Maar in Parijs teruggekomen, verwierf hij

[p. 290]

gaandeweg reputatie. Onafgebroken moedigde Diderot hem aan, verschillende verzamelaars hielpen den begaafden jongeman gaarne verder en langzamerhand werd Greuze het enfant chéri van een breederen kring bewonderaars. Fragonard mag den chérubin amoureux wat bespot hebben - Greuze had een mooi-besneden kop en was zoo het type van een wat sentimenteelen, verliefden jongeling - voor zijn ambitieuzen aard was het toch een schitterend begin. En onder het régime van madame de Pompadour was het voor vele artisten een gelukkig tijdperk: door protectie werden allerlei materieele zorgen ondervangen.

Greuze is een harde werker geweest, die veel kon produceeren en makkelijk zijn werk verkocht. Huiselijke zorgen hadden hem meer en meer tot den arbeid gedreven. In Parijs had hij een eenvoudig burger meisje, om haar schoonheid bekend, gehuwd. Telkens komt zij op zijn schilderijen en teekeningen voor: het bekende Greuze-type. Maar zijn familie-leven nam geen gelukkige keer, zijn vrouw had een verkwistende en roekelooze aard en bleef hem allerminst trouw. De kinderen werden geheel verwaarloosd en de altijd moralizeerende schilder, die terwille van deze vrouw gedwongen werd zich meermalen te vernederen, heeft onder dit alles bitter geleden. Het gelukte hem eerst op lateren leeftijd te scheiden. Welk een voortreffelijk mensch hij als vader was, heeft hij toen bewezen met de zorgvuldige opvoeding, welke hij zijn beide dochtertjes gaf, met wie hij bleef samenwonen.

Met Greuze staan wij dicht bij de idealen van Rousseau, aan wien Greuze dan ook in veel verwant is. Zij bezitten eenzelfde sympathieke naïviteit, waarmee zij telkens weer verrassen. Jean Jacques preekt van een nieuw natuur-leven. Men moet tot zelf-in-keer komen, tot boete-doening en met alle vroegere losbandigheid, met het schalksche spel, dat men van het ernstige leven gemaakt had, moet het eindelijk uit wezen! Er leeft weer vereering op voor het moederschap, dat Greuze in zijn werken verheerlijkt. Te lang was die heilige taak veronachtzaamd. Wel gaan de kinderen nog als te voren ‘en nourrice,’ maar men herinnert zich toch weer hun bestaan. Het hoort bij de jeux innocents dat de jonge moeder haar kind af en toe eens vertroetelt en bij zich neemt. Dan springen haar tranen van teederheid in de oogen, wat in lang niet was gebeurd. Noodzakelijkerwijze moet in de kunst van een maatschappij, waar men zich zelf gaat respecteeren, de deugd als van ouds beloond en de ondeugd gestraft worden. En men zwelgt van sentimenteele geschiedenissen, die in een over-gevoeligen toon zijn geschreven. Men wil weer leeren, om te huilen! En terwijl het mode wordt te moralizeeren is toch het zoetste een weeke dweeperij met dingen, waarvan de beteekenis niet begrepen wordt.

Het gezelschapsleven zoekt troost in het oude herderspel. Markiezinnen, als bergères verkleed leiden hun smettelooze schaapjes in linten gevangen, over de groene gazons van hun tuinen en hebben daarmee hun tol betaald aan een vaag, nieuw natuurleven, waarin Rousseau hen wil voorgaan. En als Marie-Antoinette in haar Châlet te Versailles ten slotte een fantastisch boeren-bedrijf speelt, meenen velen dat dit verfijnde spel met de werkelijkheid één is. - Diezelfde geestes-houding heeft Greuze bezeten. Hij geloofde zonder te onderzoeken en speelde als schilder zijn rol te goeder trouw mee. Zijn liefelijke meisjesfiguren en zijn touchante familie-scènes, van het begin af heeft het publiek er zich toe aangetrokken gevoeld. En nog heden bezit zijn kunst een bizondere populariteit, die zich op allerlei, soms minder verheven manieren uit. Een werk van Greuze is een bij uitstek dankbaar sujet voor een ‘prentje;’ het wordt in massa telkens weer gereproduceerd en op scheurkalender of reclame-doozen kan men dik-

[p. 291]

j.b. greuze. ‘hij mint mij, hij mint mij niet’. (londen).

[p. 293]

wijls iets uit zijn oeuvre tegenkomen, al is dan nonchalant zijn naam meestal verdonkeremaand!

Toch zal alleen wie zich argeloos overgeeft zonder voorbehoud zijn zoetelijkheid en de melodramatische situaties, die hij weet te scheppen, aanvaarden. Er schuilt hier een kleine angel en Greuze mag bij zijn tijdgenooten te boek staan als ‘l'artiste décent par excellence’ wie scherper ziet en een tikje argwanend, zal spoedig tot de conclusie komen dat er aan dien bizonder braven kant van den schilder een luchtje zit, dat naar wat anders riekt. Een enkele maal heeft Diderot al getwijfeld of Greuze's bedoelingen wel altijd geheel open en eerlijk waren, en wij vinden dan bij hem een lichtspottenden toon. Toen Greuze in Parijs voor den dag kwam met een portret van zijn vrouw als Vestaalsche Maagd, werd het Diderot te machtig en stelde hij zijn vriend onomwonden aan de kaak. Hij schreef toen dat het schilderij nu juist niet die kuischheid en ingetogenheid gaf, welke men bij een Vestaalsche Maagd zou mogen verwachten.

Toch vinden we slechts een enkele maal zoo'n rake opmerking. Men geloofde in het algemeen, dat alleen verheven oogmerken Greuze's doel waren. Het is hun ontgaan, dat die vooropgezette deugd ‘tout près

j.b. greuze. “de smart” (teekening, louvre).

de sa chute’ was, zooals de Goncourt's het geestig hebben opgemerkt.

Inderdaad, wèl heeft Greuze demenschheid trachten te verbeteren, maar een bezielde, door felheid bijna afschrikkende boet-prediker is hij allerminst geweest. Het ging alles in een aangenamen vorm. Hij is als een mode-dominee, die weet te geven en te nemen; een oppervlakkig, maar onderhoudend en hoofsch verteller, naar wien men wel gaarne luistert. Hoe willig gingen al die eerbare en aandoenlijke verhalen er in! Verteederd staat om een lammen vader, op een rustbed uitgestrekt, een groepje kinderen geschaard. Op overdreven wijze putten zij zich allen uit om den behoeftige behulpzaam te wezen. Melodramatisch met holle, pathetische gebaren is het tafereel weergegeven van den verloren zoon, die te laat in het ouderlijk huis terugkeert; de vrouwen weenen niet maar schreeuwen het uit! Van een onaangename zoetsappigheid is voor ons ‘l'Accordée du Village’ en het alom beroemde schilderij van ‘La Cruche cassée’ (in het Louvre) zal slechts allerliefst worden genoemd door iemand tot wien de verborgen beteekenis in zoo'n onschuldige vorm gehuld, niet dadelijk doordrong.

Greuze hield van jonge meisjes-snoetjes met groote verwonderde oogen, die een

[p. 294]

duif streelen of gehuld in een dunne, wazige shawl, met een kleine mollige hand een traan wegpinken om een verdwaald ideaal. Het meiske, dat knielend haar gebed zegt, slaat zwijmelende blikken naar omhoog, als verwachtte ze niets meer van de aarde; maar intusschen heeft de schilder haar lichaamsvormen op zijn gemak in zich opgenomen. Soms is hun kleeding ongemerkt wat in wanorde of hun corsage toevallig van een wufte laagte. Zoo lijkt de jeugdige keukenprinses, die met onvergelijkelijken ijver koper schuurt, wat àl te veel op een mondaine vrouw in een soort bal-toilet, die het spelletje voor de aardigheid maar eens meedoet.

Het is telkens in Greuze's oeuvre, dat iets meer schijnt dan is. Zijne modellen mogen lief en braaf lijken, hij zelf wist wel, wat hij deed. Het mes sneed van twee kanten en de toeschouwer kan er naarmate zijn aanleg, van nemen wat hem het naaste lag. Zijn ingetogenheid is nooit een vast, innerlijk bezit geworden, het was een houding welke hij half-onbewust moet aangenomen hebben, om in het gevlei van de massa te komen - voor zijn ijdel karakter één van de eerste noodzakelijkheden om te kunnen werken. Greuze voelde, hoe zijn publiek op elk van die half-aangeduide gestes zou reageeren. Hij is voluptueus levensgenieter, die zijn neigingen verbloemt en met een heilig gezicht den kuischen Jozef speelt. Het applaus kwam dan van zelf.

Eens verklaarde hij, dat het grisaille een deugdzamer wijze van schilderen is dan het kleurige schilderij omdat daarvan de kleur eigenlijk het zinnelijk element uitmaakt. In wezen is de teekening reiner dan het kleurengamma. Zou men niet meenen, dat het een dweepende asceet geweest is die zóó de kunst beschouwen en scheiden kon?

De luchtige oprechtheid van Frago moet daartegenover wel een poel van zonden worden.

Maar het vleesch kan zwak wezen.

Een van de weinige werken van Greuze in Holland is de schets van een schilderij ‘De gelukkige Moeder’ in het museum Boymans te Rotterdam. Vergelijken wij dit werk met iets uit het oeuvre van Boucher of Fragonard, dat is het eigenaardig hoe er weinig innerlijk verschil valt aan te wijzen. Men blijft als het ware in éénzelfde sfeer. Zonder het te willen had Greuze te veel de geur van liefdesavonturen om hem heen ingeademd, dan dat hij zijn kunst ervan vrij kon houden. Heeft er voor zijne omgeving een groot onderscheid bestaan: men zag in dit schilderij een symbool, een hymne van den kunstenaar aan het Moederschap, de tijd heeft al die uiterlijke verschillen vereffend en Greuze staat dichter bij die twee andere grooten, dan hij ooit vermoed zal hebben; wij bewonderen en waardeeren hem om heel andere eigenschappen dan hij-zelf naar voren schoof!

In een Louis XVI vertrek, licht en blond van toon zit een jonge vrouw in een breede leunstoel, door kussens gesteund. Zij draagt een négligé dat rozig-violet getint is en nonchalant valt een witte shawl langs haar mollig lichaam heen. De linkervoet met een koket muiltje is hoog geheven op een houten bankje. Naast haar, links bij het raam, ligt een keursje van frisch-blauwe kleur op een lagen stoel, terwijl rechts in de hooge kamer een klein ledikant staat met groene gordijntjes. Een blond kind met krullend haar en een dik rozig lichaampje is half ontkleed wankelend op het bankje gekropen en buigt zich over haar schoot met een gretig gebaar, bedelend om te mogen drinken. De jonge moeder heeft haar spitse vingers over haar borst heengevouwen en half onwillig, half glimlachend wil zij weigeren. Haar blozend gelaat heeft dien even matten en droomerigen blik van nauwbewust genoegen, die voor Greuze kenmerkend is.

Hoe intiem en harmonisch is dit huiselijk tafereeltje geschilderd met een toets, die in zijn luchtigheid toch vast blijft. Het

[p. 295]

speelsche aanzetten der licht-bruine en grijzige tinten, het gracieuze van een enkele kleurige noot, het gewemel van neergegooide kleeren, een meesterhand heeft dit alles saamgeschikt. - Geacheveerd is het schilderij niet, men kan het een studie noemen, maar juist daarin bereiken schilders vaak meer dan in hun zorgvuldig-afgewerkte doeken. De beroemde Madame de Récamier van David is immers ook zoogenaamd niet ‘afgemaakt.’

Het lijkt ons, dat we de kunst van Greuze - karakteristiek laat achtiende-eeuwsche Fransche kunst, eet art mou et tendre - hier in één van zijn beste uitingen voor ons hebben. Het schilderij in een kostbare lijst gevat, heeft Rotterdam aan den verzamelaar Boymans te danken en dit geschenk van ouderen datum blijft bizonder gewaardeerd, - waar wij in onze musea te zelden over de grenzen worden gezet van de sfeer, die het Hollandsche van het Europeesche scheidt.

Er mogen dan aan Greuze onaangename kanten zijn, zijn decentie moge schijn blijken, zijn aandoenlijkheid goedkoop - niets staat den tiers-état zóó dichtbij als wat onecht sentiment - hoe men zijn roem ook wil bestrijden, men komt toch tot de eindconclusie met een buitengewoon begaafd schilder te doen te hebben, aan wien men zijn fouten gaarne vergeeft. Soms stoot Greuze af, maar hoe dikwijls kan hij niet boeien. Zijn portretten b.v. bezitten een kracht en een fijnheid van expressie, zooals slechts weinigen in de XVIIIe eeuw bereikt hebben.

j.b. greuze. portret van jeaurat (uit de veiling aynard 1913).

Zonder de revolutie zou dit leven met zijn kleine teleurstellingen en kleine ijdelheden zeker een normaal verloop gehad hebben. In zelfbewondering wist hij, bij het ouder worden, geen maat meer te houden, en bij de minste opmerking voelde hij zich diep gegriefd. Dat de academie aarzelde hem als lid te benoemen, omdat hij allerminst uitblonk in het officiëele genre, dat voor een morceau de réception werd geëischt, heeft hij zijn confraters nooit kunnen vergeven. Met het aplomb der naïviteit verkondigde hij overal eigen lof en bedelde soms om gunst, te vaniteus om trots te blijven. Het is vermakelijk te lezen, hoe hij soms van mooie idealen met smaak, maar zonder veel overtuigingskracht, wist op te disschen.

Natuurlijk werd ‘het nieuwe’ door iemand als Greuze's temperament enthousiast binnengehaald. De maatschappij zou haar volmaaktheid spoedig bereiken door haar groote

[p. 296]

geesten voorgegaan. Het ging immers velen zoo, wie wist van het begin af dat het einde bloedig en schrikwekkend zou wezen?

Greuze was vijf en zestig jaar. Zijn zelfportret uit dien tijd toont ons een mooie, fijn-besneden kop, behagelijk en wat zelfvoldaan. Toen wist dat glimlachende, grijze hoofd nog niet, hoe snel de tijden zouden veranderen en hoe ras het noodlot zich voltrekken zou.

De oude vrienden moeten sterven onder de guillotine of zij emigreeren naar verre landen. De kring, waarvan Greuze zoolang een middelpunt is geweest, bestaat niet meer. De smaak verandert, met het classiscisme van David treedt de kunst een nieuw tijdperk in. De oudere schilders hooren in die herschapen maatschappij, met andere aesthetische overtuigingen, niet meer thuis. Als verdwaasd blijven zij achter.

Greuze woont met zijn beide dochters in één van de appartementen, in het Louvre sedert lange tijden kosteloos beschikbaar gesteld voor Fransche artisten. De eens gevierde schilder sleept er een armelijk bestaan verder, want de bestellingen zijn schaarscher en schaarscher geworden. Wel kent hij nog even Napoleon's opkomst en maakt diens portret als premier consul, maar de oude glorie-tijden zijn voorbij, de roem is getaand, en Greuze sterft in 1805, vrijwel vergeten.

Zijn dood bespaarde hem het wreede lot van Fragonard, die juist in datzelfde jaar door een bevel van Napoleon om de beneden-ruimten van het Louvre te ontruimen - wat het verbreken van een oude, geëerbiedigde traditie beteekende - uit zijn rustigen schuilhoek verdreven wordt en gedwongen naar een armelijk Parijsch restaurant te verhuizen, waar hij een jaar later zal sterven. Dat was het droeve einde van twee schilderslevens uit de XVIIIe eeuw, wier leven eerst een feest had geleken.