Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 28

[p. 297]

Hulpmiddelen der beeldende kunst,
door Jan Poortenaar. (Slot).

Het gebruik dat van nieuwe technieken in de kunst valt te maken, leidt tot zeer tegenstrijdige opvattingen. Er is een strooming, die alle toepassing van mechanische procédé's uit den booze acht, en een andere, die ze zonder gemoedsbezwaren gebruikt.

De te jong gestorven Hart Nibbrig was iemand, die de eerste opvatting huldigde. Hij achtte een reproductie van een teekening, langs fotografischen weg verkregen - rondweg geen kunst meer. Slechts het eigenhandig geteekende vond waardeering in zijn oog: hij hield den arbeid van een kunstenaar verre boven natuurkundige of chemische procédé's verheven. Nu is echter de grens wel moeilijk te trekken, want van een teekening in puur zwart en wit (pen en inkt) is een cliché langs fotografischen weg te verkrijgen, waarvan de afdruk niet van het origineel is te onderscheiden. Ook is zoo'n teekening in hout te snijden en dan krijgt men hetzelfde resultaat. Op dergelijke manier kan een origineele houtsnede vermenigvuldigd worden: wanneer na een zeker aantal drukken het oorspronkelijke blok dreigt te barsten, maakt men er een z.g. galvano van, en de drukken die hiervan gemaakt worden, zijn in geenen deele te onderscheiden van die van het gesneden hout. Waarom zou men nu hier niet van de nieuwere vinding der galvano-plastiek gebruik mogen maken, zoodat het verdere drukken eener prent mogelijk wordt, waar daaraan vroeger geen denken zou zijn geweest? Hier is inderdaad een vooruitgang der nieuwe techniek op de oude, hoe zelden dat zich ook in kunstzaken zal voordoen.

Zeer zeker af te keuren is in alle geval het maken van een teekening die er ongeveer als een houtsnede uitziet, ze dan door gebruik van een zincografisch cliché te laten vermenigvuldigen en ze dan ter illustratie als houtsnede in een boek te zetten! Een bekend Engelsch artist achtte deze truc niet beneden zich. De overige prenten in zijn boek waren eigenlijk ook on-echte houtsneden. Hij maakte zwart-en-wit teekeningen op viermaal de grootte die de illustraties zouden moeten krijgen. Deze werden fotografisch verkleind, dus verscherpt, overgebracht op houtblokken en daarna door professioneele graveurs gesneden. Zoodoende wordt dus eigenlijk een verkleinde copie naar 't origineel gemaakt en buiten dat wordt het karakter der houtsnede geheel veronachtzaamd. Immers zal een teekening met de pen op 't papier gezet een geheel ander aspect vertoonen dan een in het hout uitgesnedene. In plaats van zoo'n teekening in hout te snijden kan men dan beter de mechanische weg ter reproductie volgen en er een zincografisch cliché van maken. Het verschil tusschen een ware houtsnede en een in hout overgebrachte teekening valt meestal spoedig in het oog: de teekening ontstaat door zwart te zetten op wit, de houtsnede door weg te snijden wat wit moet zijn op den afdruk en aan de oppervlakte te laten staan wat zwarte lijnen zal moeten geven. Al teekenende met pen of penseel maakt men dus spoedig kruislijnen, die echter uiterst omslachtig werk vereischen bij het graveeren in hout. Want dan zullen de kleine witte vakjes tusschen de zwarte lijnen stuk voor stuk, zuiver en regelmatig geplaatst, moeten worden weggestoken, zoodat de kruislijnen blijven staan in de oppervlakte van het hout. De zelf graveerende artist zal zich wel wachten die kruislijnen, die trouwens geheel met

[p. 298]

afb. vii a. houtsnede naar den aard van 't materiaal gesneden, en waarbij partij getrokken is van het eigen cachet der techniek.

[p. 299]

afb. vii b. houtsnede door een beroepsgraveur gesneden naar een teekening door den artiest, in inkt met pen en penseel gemaakt, zooals in de lucht zeer duidelijk zichtbaar is. ook de kruislijnen in de schaduwen zijn aan het wezen der houtsnede geheel vreemd. 't zelfde geldt voor de enkele lijnen (bijv. op den grond links onderaan), die typische penkrassen zijn.

[p. 300]

afb. viii. teekening waarbij gebruik gemaakt is van moderne technieken, waarmede bij het maken der teekening zelf rekening is gehouden.

het karakter der houtsnede in strijd zijn, in zijn prent aan te wenden, terwijl de teekenaar, die het graveeren aan anderen overlaat zonder zich daarom verder te bekommeren, er vanzelf toe overgaat. Dit monnikenwerk zal men dan ook op een houtgravure van Veldheer of Nieuwenkamp niet aantreffen; bij op hout gecopiëerde teekeningen echter wel.

Een artist die van moderne reproductietechnieken een goed gebruik wist te maken, is Steinlen in zijn teekeningen voor den Gil Blas en dergelijke bladen. Ook hier zijn de origineelen meestal grooter op Hollandsch papier met zwart krijt geteekend, en daarop is (veel met blauw potlood) aangegeven wat in kleuren (meest rood en geel) moet worden gedrukt. Het is dus als het ware een schema

[p. 301]

voor den drukker, geen volledige teekening als zoodanig. Ze is er dus ook op berekend, verkleind en gedrukt te worden, zoodat ze in 't origineel meestal véél minder mooi zijn, dan in druk. Toch kan de techniek van een cliché op kleinere schaal niet op één hoogte gesteld worden met de zuivere houtsnede of lithografie. Daar immers is de afdruk de intiemste wedergave van de eigenlijke uiting. Nergens is de afdruk zoo één met wat de hand van den maker neerzette als in deze, waarlijk grafische, technieken. Voor boekillustratie zijn zij dan ook de ideale, en geen mechanisch procédé kan er tegen op. Hoe, zelden echter worden zij daartoe gebruikt! Meestal maakt de teekenaar, bijna èlke illustreerende onzer schilders, een gewone teekening in een of ander materiaal naar believen, zonder er aan te denken hoe die verder vermenigvuldigd wordt; en daarnaar vervaardigt men dan fotografisch een cliché. Dit is wel een jammerlijk slechte methode: het cliché toch wordt op dezelfde wijze verkregen alsof het een catalogus-reproductie goldt. Dáar is dan wel de autotypie het beste afbeeldingsprocédé, maar waar directe grafische technieken bestaan, waarin dus de prent het werk van den illustrator zèlf is, zijn deze de aangewezene. En daar zij van hunne bruikbaarheid nog niets hebben verloren, is het zeker zaak hen weer in hun recht en waarde te herstellen. In ons land trachtten met der daad vooral Roland Holst, Veldheer, Nieuwenkamp, Hoytema en Huib Luns ieder op zijn wijze dit te doen; ook Edzard Koning illustreerde met oorspronkelijke litho's ‘De Kleine Johannes.’