Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 28

[p. 253]

Een eeuwenoud vraagstuk opgelost (de St. Pieter te Rome),
door G.J. Hoogewerff.

De St. Pieter is voorzeker het meest vermaarde bouwwerk ter wereld, het voornaamste voor ons Westerlingen. Voor de geloovige katholieken neemt de kerk die plaats vooràl in, wijl zij boven het graf van den apostel Petrus verrijst en in fiere taal getuigt van het zegevierend Christendom.

Niet-katholieken vernemen in de taal der steenen veeleer het machtwoord der Hoog-renaissance; zij bewonderen de schepping van het menschelijk genie in Michelangelo's tegelijk zware en zwevende koepel. Maar 't is juist die indrukwekkende ‘cupola,’ welke nooit tot haar recht komt, tenzij men, om de kerk heenloopend, den heuvel beklimt, waar de Vaticaansche tuinen zijn. Aan de vóórzijde kan de koepel alleen uit de verte worden gewaardeerd, en dat is jammer. De kerk ligt namelijk niet zeer hoog (in het oude circus van Nero immers) en het plein daarvoor ligt bepaald laag. Het plein betredende, dat door Bernini's zuilenhal zoo waardig wordt omsloten, ziet men tegen de kerk op. Dit zou mooi zijn, symbolisch zelfs. Maar wat is het geval? - Vanaf het plein ziet men van de beroemde koepel alleen de bedekking: zij lijkt als een stolp te rusten op den gevel. Zij rijst niet, zij zweeft niet; zij schijnt verzakt: een massa die drukt, en niet eens ziet men hoe en waar dat gewicht getorst wordt. Dit is het groote bezwaar: de ‘trommel’ van de koepel is niet zichtbaar. (afb. 1).

Zoo had Michelangelo het niet bedoeld!-

Een klein weinig bouwgeschiedenis: Bramante maakte het eerste plan voor de koepel, die een kerk in de vorm van een Grieksch kruis, met vier korte en gelijke armen, bekronen zou. Michelangelo nam het plan over, wijzigde het en maakte het ontwerp stouter, maar behield de statige ✠ vorm, die toeliet dat de koepel van alle zijden steeds evengoed zichtbaar zou zijn. In 1564 stierf Michelangelo, maar op zijn nagelaten teekeningen kon men veilig verder werken. In 1606 was de kerk klaar op de façade na. Maar toen geschiedde het fatale. De destijds regeerende paus, Paulus V, 't zij met het voornemen de kerk tot de grootste der wereld te maken (wat zij tot heden gebleven is), 't zij met de bedoeling van de oorspronkelijke oud-Christelijke basiliek (als crypt nog in wezen) geen vierkante palm prijs te geven, deed de kerk naar voren aanmerkelijk verlengen, zoodat een gerekt schip ontstond.

Vóór dit schip plaatste Carlo Maderna zijn voorhal en barock-façade.-

't Schip is inderdaad geweldig van afmetingen en heeft het voordeel dat men, de kerk betredende en voortschrijdende, op de enorme overkoepeling van Michelangelo langzaam wordt voorbereid; doch Maderna beging een ernstige fout bij het ontwerpen van zijn gevel.

Die gevel heeft zeer zeker ook groote verdiensten: De rhythmische plaatsing der kolossale zuilen van de middenpartij is meesterlijk; de flankeering met pilasters en doorgangsbogen is dat evenzeer; maar door boven de architraaf met kroonlijst en tympanon nog een ‘verdieping’, een z.g. attica op te trekken, waarop als bekroning de beelden der twaalf apostelen te staan kwamen, vergreep hij zich aan een schoonheid die meerder was dan de zijne. Hij dacht te veel aan zijn eigen ontwerp, dat hij naar den geldenden eisch afsloot, door boven de zware horizontaal

[p. 254]

afb. 1. st. pieter te rome. tegenwoordig voorkomen der kerk.

van den architraaf een luchtiger aan te brengen, maar hij vergat of gaf er niet om, hoe die tweede, hoogere horizontaal de koepel zou oversnijden, - en doen wegzinken.

Nu is de constructie van Maderna, hoe robuust zij er ook uitziet, niet heel solide, niet zóó solide althans, dat zij na drie eeuwen niet hier en daar wat wrak wordt.

De façade is ook in haar tegenwoordigen toestand niet af: Maderna's bedoeling was den gevel ter weerszijde met een klokketoren te bekronen. Ontwerpen van die torens zijn inderdaad over. (Behalve van Maderna zelf, o.a. van den weinig lateren bouwmeester Ferrabosco. Carlo Fontana, een architect die één geslacht jonger was dan Maderna en zekere technische gebreken (‘l'imperfezione’) van diens werk reeds inzag, spreekt in een door hem uitgegeven boekwerk ook reeds over de torens ‘di moderata altezza.... disposti da Carlo Maderna.’

Eén van de torens werd door Bernini volgens eigen ontwerp ook werkelijk opgetrokken, maar moest aanstonds weer worden afgebroken, juist omdat gevel en voorhal dreigden te bezwijken onder het gewicht. Nu dreigen zij te verzakken, zelfs zonder dien last, onder het gewicht van den tijd alleen. Er moet aan gewerkt worden. En nu men dit werk toch ter hand zal nemen, willen paus en kardinalen het bouwwerk niet alleen versterken, maar ook naar het uiterlijk verbeteren. Verscheiden plannen gevraagde en ongevraagde, zijn er opgemaakt en ingediend. De meeste moderne bouwmeesters willen den portico hechter

[p. 255]

afb. 2. st. pieter te rome. wanneer het ontwerp ‘di fausto’ wordt uitgevoerd.

maken, met de grondvesten te beginnen, en dan den gevel meteen maar voltooien. Die breede rechthoek met zijn dubbele horizontaal en de beide ‘horlogekastjes’ links en rechts, die er in het Napoleontische tijdvak door den architect Valadier werden opgeplaatst, zijn niet fraai. Daarover is men het eens. Twee flinke torens zouden het beter maken.

Néén, zegt de architect Di Fausto, niet beter maar erger: de koepel kwame dan heelemaal in de put! - En hij maakte een heel ander ontwerp. Niet door toevoegen maar door wegnemen alleen, kan de kerk verfraaid worden, en dan zal tevens de koepel (eindelijk) tot haar recht worden gebracht. De ‘attica’ moet in het midden vervallen, dán krijgt men het effect dat al zoo lang en zoo vurig is begeerd (afb. 2): De koepel stijgt uit boven de kerk en de façade, geflankeerd door de kleine nevenkoepels. De torens ‘van matige hoogte’ door Maderna bedoeld, door Fontana onmisbaar bevonden, ontstaan van zelf. De façade zelf, met de voorhal die er achter ligt, wordt aanmerkelijk ontlast en kan dus met minder kosten steviger worden gemaakt. En nog een ding bedenke men: De vensters in de ‘attica’ en de lagere boven de toegangsdeuren verlichten niet de kerk, maar de lange zaal, die boven de voorhal gelegen is. (Dit is de z.g. ‘zaal der Benedicties,’ daar in vroeger tijd de paus van 't balcon voor het middenraam de menigte op het plein placht te zegenen. In den laatsten tijd zijn hier de consistories gehouden, die ook al hun rol in de oorlogsgeschiedenis spelen.) Die zaal

[p. 256]

zou in plaats van een rond gewelf een plat houten plafond met cassetten krijgen. Een klein nadeel voor de zaal. Doch de vensters der ‘attica’ zouden meer naar achteren boven in den voorwand der kerk zelf aangebracht kunnen worden, waardoor het schip aanmerkelijk beter zou worden verlicht. Nu zijn daar leelijke schijnvensters.

De architect, die dit eenvoudige plan - van een Columbus-vraagstuk mag men wel spreken! - maakte, is nog jong; maar zijn naam heeft in de ooren van kardinalen goeden klank. Florestano di Fausto was het die samen met den beeldhouwer Pier Enrico Astorri bekroond werd en opdracht kreeg, toen het gold in de kerk van St. Pieter een grafmonument voor paus Pius X te plaatsen^*). Zal wederom de commissie van kardinalen hem de opdracht geven om nu dit ontwerp ten uitvoer te brengen? - Wel is het voorkomen van St. Pieter door een traditie van driehonderd jaar gewijd. Maar, aan den anderen kant, de voordeelen zijn evident. Als gezegd: gerestaureerd moet er worden, en het plan Di Fausto heeft het voordeel, dat met een minimum van kosten, en schier zonder eenige nieuwe constructie, een maximum resultaat wordt bereikt. Bouwen is duur tegenwoordig. Wat een vondst, als men door afbreken een edel doel - het zichtbaar maken van de koepel - op afdoende wijze bereiken kan! In het algemeen is vernietiging van het bestaande bij het herstellen van oude bouwwerken ongewenscht en afkeurenswaard; maar hier doet zich een zeer merkwaardig uitzon-uitzonderingsgeval voor.

Ook in dit opzicht zou St. Pieter eenig zijn in de wereld!-

Rome, Januari 1918.

*) Over dit monument, dat thans wordt uitgevoerd, zie de korte bijdrage (met afbeelding) van schrijver dezes in De Amsterdammer, Weekblad voor Nederland, van 7 April 1917.