Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 28

[p. 244]

Heraldieke kunst,
door C.W.H. Verster. (Slot).

Over de verder bij dit artikel gevoegde illustraties deel ik het volgende ter toelichting mede. De reproductie op pag. 187 links bovenaan is naar een aquarel van mij, voorstellende het stamwapen van Nassau in oud-gothischen stijl, - men treft hier het hellend-gestelde driehoekvormige schild aan, met den Nassauschen leeuw, die naar een oud-zegel werd gevolgd, - de kuiphelm (die indertijd kunstig door den Heer van Ees te Leiden werd gesmeed) vormt met het helmteeken, (de vlucht), en het manteltje (waaruit later de zoo sterk geornamenteerde dekkleeden zijn ontstaan), den hoofdtooi van den ridder uit lang vervlogen tijden, toen schild, helm en speer in den oorlog werkelijk nog werden gebruikt.

Geruimen tijd heeft ons Vorstenhuis het verkeerde Nassausche helmteeken gevoerd, - de raadgevers van de kroon wisten toen van heraldiek weinig of niets af - en zoo prijkte ten onrechte de zittende leeuw tusschen de buffelhorens. - Het hier afgebeelde wapen is het stamwapen van onze Vorstin.

Het wapen op pag. 249 links onderaan is een ontwerp in bruine inkt op perkament ten dienste van een z.g. ex-libris. Op verkleinde schaal gereproduceerd worden dergelijke bibliotheek-merken in de boeken geplakt. Evenals de illustraties op pag. 247 en 249 is dit ex-libris in Gothischen stijl geteekend. Voor deze teekening is de trant der oude zegels gevolgd.

De reproductie op deze zelfde pag. is naar een miniatuur op ivoor, waarvoor door mij een model uit de Erfurter Universitäts-Matrikel werd gevolgd.

miniatuur op ivoor, door c. verster.

Het wapen op pag. 187 links onderaan geeft een volledig blazoen te zien van het geslacht Bloys van Treslong, (Renaissance), het eerste groote wapen dat ik teekende, kort nadat ik kennis met de handleiding van mijn leermeester J.A. Koop mans had gemaakt. - Het resultaat was voor mij het bewijs, dat, mits men nauwgezet de daarin aangegeven regelen en wenken volgt, men iets beters kan produceeren dan het onbenullige dilettantenwerk, dat vroeger nog werd gemaakt, al zal ik niet ontkennen, dat in enkele détails in zijne handleiding de Heer Koopmans hier en daar wel wat al te uitvoerig is geweest.-

Ter vergelijking met Bloys werd het wapen van 't geslacht van Aersen gereproduceerd, zooals dit bij v. Weleveld voorkomt (pag. 189). Zelfs een leek op heraldisch gebied zal hier gemakkelijk de vormen van schild, helmen, leeuwen en arabesk kunnen vergelijken, en ik twijfel niet of de modellen van het wapen-Bloys zullen zijn aesthetisch gevoel beter be-

[p. 245]

wapen van de stad arnhem. oud vignet boven de arnh. ct. afkeurenswaardig model.

wapen van de stad arnhem. (ontwerp van van der waals). vignet voor de arnh. ct.

wapen van nic. van slype rogiersz. in rococo-stijl. afkeurenswaardig model.

[p. 247]

vredigen, dan die van 't blazoen-Aersen.

De wapens op pag. 187 rechts bovenaan en rechts onderaan zijn door mij in Renaissance stijl uitgevoerd, gedeeltelijk naar motieven van Otto en Doepler.

Het eerste werd, door mij ontworpen voor Prof. P.H. Ritter te Utrecht, en vormt een z.g. sprekend wapen, met de ridderlansen en den gekanteelden muur; de kleuren zijn blauw, goud (geel) en zilver. In het wapen van het geslacht van Voorst van Beest (op perkament) trekken de palen van vair de aandacht (zie ook Bloys). Hieruit kan men zien, hoe dit bontwerk, dat meer nog dan het hermelijn in Nederlandsche wapens voorkomt, behoort te worden afgebeeld.-

ex-libris van mej. a.s.a. van kaathoven te leiden. teekening van c. verster.

Op pag. 252 vindt men de reproductie's naar twee leesteekens, op perkament. Onder het wapen van Coenen van 's Gravesloot met de jonkheerkroon, is het helmteeken en de spreuk aangebracht. - Dat de heraldiek als decoratief hulpmiddel ook op kleine gebruiksvoorwerpen lang niet is te versmaden blijkt uit deze proeven. Het heeft mij altijd verwonderd, dat in ons land zich zoo weinig meisjes en dames onledig houden met ‘verluchtingskunst’ op perkament of carton.

In Engeland wordt door de vrouwelijke sekse die verluchtingskunst (‘art of illuminating.’) met succes beoefend. De tijd van het haken van anti-macassars en spreien is wel wat voorbij, - maar.... wat uit dameshanden komt, behoeft toch niet altijd een kleedje met bloemen te zijn! - Zij, die met eenige vaardigheid teekenstift en penseel hanteeren, kunnen na korten tijd van oefening (desnoods onder bekwame leiding) vrij wat beters praesteeren, dan ons gemeenlijk op bazars voor oogen wordt getooverd.

Ter illustratie van de wonderlijk fantastische wijze waarop bij ons te lande wapens werden gegraveerd, - voegde ik hier nog een reproductie bij (zie bl. 245 onderaan).

In Engeland zijn in 1897 en 1907 twee zeer goede boekjes verschenen, respectievelijk voor den prijs van f 7.35 en f 8.75.

De titels luiden: ‘Decorative Heraldry’ en ‘Heraldry as art,’ en beide zijn van den bekwamen G.W. Eve.

Ofschoon zij voornamelijk betrekking hebben op de Heraldiek van Groot-Brittanje en Ierland, bevatten zij toch zeer goede afbeeldingen van zegels, monumenten, ex-libris etc.

Ch. Boutell, Heraldry, historical and popular, 3e uitgaaf 1864 en Cussans' Handbook of Heraldry 1869 zijn ook goede, ofschoon wat verouderde werken.-

In Duitschland en Oostenrijk zijn 't voornamelijk mannen als Prof. Hildebrandt, Warnecke, Doepler en Ströhl geweest, die na Carl von Mayer en Otto Titan von Hefner veel bijgedragen hebben tot de herleving der Heraldische kunst.-

Wat Frankrijk betreft, dien ik de aandacht te vestigen op het prachtwerk ‘La Toison d'or,’ waarvan naar ik meen nog enkele exemplaren te bemachtigen zijn.

Het bevat een groot aantal ridderfiguren te paard, op wier kleedij de heral-

[p. 248]

dische emblemen met smaak en goed inzicht zijn toegepast, evenals op de schabrakken der paarden. Bovendien bevat het tal van wapenschilden uit diverse landen. Sedert de tentoonstelling van 1879 zijn in ons land verscheiden grootere en kleine exposities op heraldisch, genealogisch en sphragistisch gebied gehouden, - o.a. in 1880 in de Gothische zaal te 's Gravenhage, - voorts in den Haagschen Kunstkring, en bij de firma Kleykamp (den Haag). te Driebergen, te Rotterdam (Unger en van Mens), en enkele anderen.

wapen van het geslacht von mirbach. ontwerp in renaissance-stijl van c. verster.

Ook bij ons zijn verschillende werken verschenen, o.a. van Junius, Lion, Kuyper, van der Laars. Vooral laatstgenoemde heeft door de uitgave van zijn standaardwerk ‘Vlaggen en wapens van Nederland’ vele beoefenaars van de wapenkunst aan zich verplicht. Ook de door hem uitgegeven stamboom van Oranje-Nassau (als premie van de N. Rott. Ct.) alsmede de kalenders, die hij voor het Nieuws van den Dag ontwierp, zijn fraaie stalen zoowel op decoratief als heraldiek gebied.

Met een enkel woord wil ik ook de aandacht vestigen op de slechte wapens die meestal aan 't hoofd onzer dagbladen prijken. Indertijd, in 1890, heb ik een poging tot verbetering getracht, en de Arnhemsche Courant veranderde, naar aanleiding van een door mij gehouden lezing in het genootschap ‘Wessel Knoops’ het blazoen boven hare kolommen. De Heer van der Waals is er de knappe ontwerper van. Hierbij zijn het oude en het nieuwe wapen gereproduceerd (bl. 245). Het Dagblad van Zuid-Holland en 's Gravenhage verbeterde de wapens van Zuid-Holland en Den Haag door de motieven van J.M. Lion te volgen.

De Nijmeegsche Courant was reeds sedert eenigen tijd met goede wapens van Gelderland en Nijmegen voorzien naar ontwerpen van Koopmans.

Op pag. 248 en 251 zijn reproducties afgebeeld naar ontwerpen van mijn hand, die indertijd verschenen (1891) in de Graveur Zeitung te Berlijn. Zij geven het wapen van het geslacht von Mirbach te zien in Oud-gothischen en Renaissance-stijl.

Wat nu de àllermodernste vaderlandsche heraldiek betreft, - ik bezit te veel eerbied voor de kunde en kennis van een Berlage, een Zijl, een Lion Cachet e. a, om hun praestaties speciaal op wapenkunstig gebied te gaan becritiseeren, ten minste ‘eingehend,’ zooals de Teutonen zich gaarne uitdrukken.

Met weemoed en droefenis heeft echter mijn blik gerust op het affiche van de eerste Utrechtsche jaarbeurs, - en de leeuwen van het Utrechtsche blazoen hebben droef teruggestaard, als wilden zij vragen of

[p. 249]

ex-libris van den heer f.a. verster van wulverhorst te leiden, naar een teekening van c. verster.

ex-libris van minca verster-bosch reitz op perkament, door c. verster.

ex-libris van mej. d.a.e. van kaathoven te leiden, teekening van c. verster.

[p. 251]

de eerzame Menestrier zich niet in zijn graf zou omkeeren, indien hij de emblemata van zijn geliefkoosde wetenschap zoo diep-tragisch verhanseld had moeten aanschouwen.

Intusschen zal mijn liefde voor de klassieke vormen der heraldiek uit het gulden gothisch tijdperken die der Renaissance, de geboorten van futuristische en cubistische leeuwen en adelaars niet in den weg staan, - wellicht dat zij zóóveel van hun classicisme zullen verliezen, dat men ze in de toekomst voor opzittende, pootjes gevende hondjes en tamme vredesduiven zal gaan verslijten, - maar moeten toegeven zal men dan toch, dat hun heraldisch karakter voor immer verloren ging. Ik zal de eerste zijn om te beweren dat de heraldiek, sedert haar oorsprong, veel van haar belangrijkheid heeft ingeboet, doch zoolang van haar wordt gebruik gemaakt, ook op decoratief gebied, mogen m.i. hare principieele regelen niet naar willekeur worden geschonden.

De ijzeren haardplaat op pag. 181 gereproduceerd met het Engelsche wapen (Hendrik VII) bevindt zich te Arnhem in de bakkerij van den heer Stakebrand. Merkwaardig zijn de hierop aanwezige herkenningsteekenen, die in het Engelsch ‘badges’

wapen van het geslacht von mirbach. ontwerp in oud-gothischen stijl van c. verster.

worden genoemd, n.l. de roos en de valdeur (Eng.: portcullis), terwijl ook de dierfiguren als schildhouders, de draak en de hazewindhond er op wijzen, dat hier het wapen van dien Engelschen Vorst in beeld werd gebracht. Door tusschenkomst van den heer J.G.A. van Hogerlinden te Arnhem werd ik in staat gesteld deze werkwaardige plaat hier af te beelden.

Nog een paar opmerkingen omtrent enkele der voornaamste fouten die vele moderne heraldische producten aankleven mogen hier een plaats vinden. Het blaaw in wapens (en ook in vlaggen) moet helder licht blauw zijn (cobalt met wit gemengd); meestal wordt de tint veel te donker genomen. Wordt een blazoen in gothischen stijl afgebeeld, dan gebruike men voor goud, geel en voor zilver, wit. Men denke er ook aan de schildoppervlakte zooveel mogelijk met de figuren te vullen. Steeds zorge men er voor dat het helmteeken de richting van den helm volge. Op een aanzienden helm zette men b.v. geen leeuw ‘en profil’. Op gegraveerde zegelringen ontbreken dikwijls de dekkleeden van den helm. De fladderende doeken behooren wel degelijk bij die hoofdbedekking. Alleen in de gothiek kwam het manteltje voor (zie o.a. het stamwapen van Nassau).

Vooral moet men trachten wapen, om-

[p. 252]

lijsting, letterschrift enz. in eenzelfden stijl te houden, - en dient men zich eerst goed op de hoogte te stellen van die verschillende stijlen, die overeenkomen met die in de bouwkunst.-

Hildebrandt's Musterbuch mag als een der beste werken op dit gebied worden aangemerkt. Zeer terecht merkt hij o.a. op:

‘Het is onbegrijpelijk hoe men ten huidigen dage, nadat men reeds op zoo menig gebied der kunst naar de goede voorbeelden der middeleeuwen is teruggekeerd, door overigens bekwame architecten, aan gebouwen in den smaak der vijftiende eeuw opgetrokken, wapens ziet aanbrengen, gebeiteld in het karakter van de zeventiende of de negentiende eeuw; hoe beroemde schilders in historische tafereelen uit de dertiende en veertiende eeuwen, waarin zij voor het overige aan den tijd getrouw zijn gebleven, schilden en helmen kunnen te aanschouwen geven, die eerst in de zestiende eeuw voorkomen of zooals alleen de fantaisie van moderne decorateurs ze weet te scheppen;

leesteekens op perkament door c. verster.

hoe zeer bekwame oudheidkenners de meest uiteenloopende inzichten kunnen hebben aangaande den ouderdom van een of ander middeleeuwsch voorwerp, terwijl een wapen daarop, door den stijl waarin het is bewerkt, den tijd van deszelfs ontstaan nauwkeurig aangeeft’.

Thans ben ik aan het einde van deze vluchtige notities. Mogen zij sommigen aanleiding geven eens wat meer aandacht te schenken aan de Heraldiek en aan hun eigen familieblazoen, dat velen bezitten zonder het te weten. En nog altijd is ook het aardige versje van Master Ri. Brathwait van toepassing:

‘They weare theire grandsire's signet on their thumb,
Yet aske them whence their crest is, they are mum;
Who weare gay coats, but can no coat deblaze,
Display'd for gulls, may bear gules in their face!’

Driebergen, 1917.