Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 27

[p. 107]

Bij werk van de Toulouse Lautrec,
door Johan de Meester.

lender. tête seule. (litho).

Vacantiedagen in Gelderland; Arnhem en de omtrek vol gasten. Ik klauter een heuvelstraat van Sonsbeek op en, grilligste der zonderlingheden: het is alsof ik la butte beklim, of ik dertig jaar terug ben. Der toonkunst macht over een geenszins muzikaal wezen! Want ja, wat ik hoor, is van de butte, een lied van Montmartre, een lied van Bruant: een jongeling zingt het en tokkelt guitaar.

Les rupins i's s'en vont, l'été,
Aux bains d'mer, chacun d'leur côté.
Pour respirer en liberté
Et r'prendre haleine.
Moi, j'peux pas m'payer les bains d'mer:
Pour mes six ronds, j'prends l'chemin d'fer
Et j'vas respirer un bol d'air
Au bois d'Vincennes

Prettig ontroerd sta ik stil en luister. 't Is hier een weg van weeldehuizen aan den zelfkant der stad, tegenover het landgoed-desadels, nu stadspark, Sonsbeek. Dik was de lucht, tot vóór een uur; toen bracht de lieve wind zuivering: gebroken, werden de wolken wat prachtigs. Grauw bleef het op de fijne verschiets-neveling der Betuwe; maar bovenom mij heeft de wind alle gebrokenen in het zonlicht gelegd en die flarden werden grootsche gevaarten. Als opgeheven, als opgeveerd, drijven ze, bandeloos, dwaas van vorm en toch, hoe schoon, door de oneindigheid van het blauw; zwaneblank boven de aanbronzende koepels van groen der boomen.

Et j'vas respirer un bol d'air
Au bois d'Vincennes!

Zooals er menschen geweest zijn of nog zijn, die den eigenaar van een duur huis Jozef Israëls' kunst-der-armoe misgunnen; zoo heb ik een tijd doorleefd dat het hooren van dit, hier, mij hadde geërgerd. Tegenover Sonsbeek te wonen en dan, braaf tokkelend, te zingen:

Les pauvres gueux sans feu, ni lieu,
Qui trouv'nt de quoi s'faire un bon pieu,
Sous l'oeil caressant du bon Dieu,
Au bois d'Vincennes....

Nu voel ik louter nieuwsgierigheid, hoe de geest van Bruant hier verzeild raakt. Maar is het niet al cabaret, wat men tegenwoordig in Nederland hoort? Verkade doet Speenhoff beurtelings in de drie hoofdsteden na (voor Den Haag, adres: ‘Kurhaus’, ‘la plage’); zijn vrouw lispelt er Musset; en een echte sinjo die N.N. heet, vraagt een spotlach voor het inderdaad

[p. 108]

vaak namelooze leed van den halfbloed. Verder is het háást alles import, maar hoè gaat deze er overal in! Luxor, Musis, Theeschenkerij, alle drie hebben ze hier hun dagelijksch strijkje met cabaret-muziek; ontzenuwd gevedel van een zinnelijkheid zonder hartstocht en een perversiteit zonder kracht.. De kracht, ja! oorspronkelijk was die er wel! Bruant had zijn charlatanskant, hij was een tooneelspeler. Wanneer hij de mouwen van zijn buis omsloeg, zoodat de polsen vuurrood werden; en uit de lâ, waar al de halve franken voor zijn kleine biertjes in vielen, een glanzig broodmes nam, om, dit zwaaiende te vragen: ‘wilt gij, dat ik zing La Commune?’ dan speelde hij een grove komedie. Maar verzen schrijvende, speelde hij niet. Was niet bijna heel de Montmartre-kunst hem hierin gelijk, dat zij griezelig onoprecht kon zijn en in andere momenten van volkomen eerlijke heftigheid? En is deze tweeslachtigheid niet gemakkelijk te doorgronden, ook wanneer men de winzucht uitschakelt? Montmartre zelf was en is immers tegelijk de berg der triviaalste pretzoekerij: pret, nooit anders dan voor geld; en van de hartstochtelijke idealen der jonge, en zelfs der oudere dichters en schilders! De kunst van Montmartre is te goeder trouw, - is toomeloos-revolutionair, en zij is veile Venusdienst, daar zij den hartstocht beleedigt door vreugde te willen vinden in prostitutie. Zij weet zonder rhetoriek humanistisch te zijn, vol innige deernis, roekeloos dóórdringend tot het lijden, dat zij blootlegt in volle afzichtelijkheid, zoo, dat zij meelij, en meer, ook verzet wekt. En tevens is zij beestachtig wulpsch: tegen het dierlijke zonder verzet, willende toegeven aan het verlangen in lofspraak die vol leugen is, daar zij getooiden schijn geeft voor werkelijkheid.

le marchand de marrons. (litho).

Tegen die onoprechtheid in en zich het hybridische der aandriften welbewust, heeft Toulouse Lautrec met zijn kunst van de almacht en van de smart der passie getuigd. Aan hem was het alles tweeslachtigheid;

[p. 109]

doch zoowel het leed over inwendige verdeeldheid, als de beide ingevingen onderging hij als sterke bezielingen en in deze vlammen van zielebrand is die kunst van verlangenslijden geboren: niet beurtelings, steeds tegelijk het vrouwdier in verrukking prijzend en het vervloekend; vol deernis ook steeds voor het fel verachte.

Het in krachtsbesef ontstaande begeeren te hebben naar het volkomene, absolute; steeds als een werkelijkheid de visie met zich om te dragen van vormen welke tegelijk klassiek en natuurlijk zouden zijn, van volstrekte gaafheid in lijn èn kleur; en louter gebroken kleuren te zien, niet anders dan onzuivere lijnen, fletsheid, verflensing, het ziekverbleekte; misvorming, de lijn die een spot is der schoonheid; en al dit leelijks, dat ziek is, vol leven, vol drang tot leven en levenskracht zelfs; een niet te vermeesteren eigen-kracht, een niet te toomen dringen en drijven, een niet te grijpen eigen-bestaan: ziedaar, wat dit gemoed doorleefde, wat het, schouwend en - met eenzelfde realiteit - zich verbeeldend te zien, met den blik der ziel dóórzag en doorlééd.

un vieux rude. (litho).

Zelf ongezond en zelf mismaakt, zag hij zich omgrijnsd door wezens die wanstaltig waren en lonken dorsten en tot wier lokken hij werd gedreven. Hij zag ze leelijk en nochtans schooner, veel schooner dan zich; immers wáren zij hem begeerlijk en wist hij nooit te worden begeerd. En als een stut tot zijn verlangen, als een triomfantelijke rechtvaardiging er van, voelde hij telkens in zijn broze lichaam het forsche geestesbesef opstralen, dat hem de werkelijkheid verbeteren, de illuzie tot levende waarheid invorm-gieten deed; dat hem als den meerdere van het verlangen stelde, daar hij als een god schiep, waar niets was dan zijne verbeelding, of, sterker nog, omschiep tot schoonheid, wat was wanschapen en tijdens het bestaan verder bedorven.

En altijd weer lokte dat leelijke, en wist hij zich zwakkeling en meerdere tegelijk, ondergaand de verleiding en, kunstenaar, in zijn zwakte zich sterk wetend, immers uit haar

[p. 110]

voedend zijn kunst. Onderdompelend in orgieën, leek hij de felste der verlangers, de ergste der, al het andere vergetende genieters; en bleek hij opeens de steeds-zich-bewuste, de eenige die zich vergeten nooit kon: vergeefs hunkerend naar en zich inspannend om te drinken uit de Lethe - en voor dit leed beloond in zijn kunst.

Het wezenlijk-volstrekte nooit en altijd dit het eenige wetend. Kunstenaar van de werkelijkheid en nooit haar bereikend dan met de gedachte. In schoonheidsbehoefte tot het decoratieve aangetrokken, doch zinnenslaaf van het werkelijks om hem. Steeds de feitelijkheid de hunkering brekend: haar wegblazend als een kind de pluisjes der hondsbloem doet - als damp.

* _* *

luce myrès. (litho).

De Toulouse Lautrec.

Zou hij de Republiek nooit voor een verwording hebben gehouden, de Demokratie voor een onrechtvaardigheid: deze Demokratie?

Onder het ancien régime zouden princessen de openlijke hulde van zijn talent; misschien, al ware dit in het verborgen, het zeer bescheiden eerbetoon zijner oogen en zelfs van het gefluisterde woord gedoogd hebben. Als gelijke waar' hij gezeten, weliswaar aan het beneden-eind der tafels van edelen, van natuurlijkerwijs in alles bevoorrechten, van hen die feitelijk alleen meetelden. Hij, kunstenaar-oudadellijke, zou als een zonderling, als dwaze uitwas zijn beschouwd door zijn ranggenooten, die voor het meten zijner waarde hun degen naast zijn penseel gelegd, en elke wraakpoging van zijn teekenstift met de puntigheid van hun wapen gestraft zouden hebben. Doch aan de houdingen en bewegingen hunner lichamen, aan hun in kleurige welomslotenheid naar den eisch gekleede slankheid, zou zijn oog te benijden: ook te bewonderen hebben geweten; en maten de leelijk gekleede bourgeois van thans zijne kunstenaars-verdienste niet naar wat de pen van hun koopmansboek meer en geregelder opbracht dan zijn kleurkrijt vermocht en zijn rusteloos potlood?

IJdelheid zou hebben meegewerkt aan de waardeering der edele vrouwen, gelijk aan de opgedrongen belangstelling der matronen, die nu hem met begunstiging verschrikten; der rijke courtisanes, wier veilegastvrijheid somtijds hem duldde, doch slechts voor even en uit een gril. Uit ijdelheid zouden die edele vrouwen tot wellicht nog andere deuren dan van heur salons hem hebben toegelaten, opdat de kunstenaar toch haar bekoring aan de vergetelheid ontrukte. Doch daarmede zou hem een intimiteit, ook van geestelijken aard zijn geopend, in welke de

[p. 111]

femme assise au café, avec son chien. (litho).

[p. 112]

lender debout, en costume de ville. (litho).

[p. 113]

edelman thuis zich gevoelen, en de verdeeldheid tusschen den invloed zijner geboorte en dien van zijn talent althans nu en dan verdoezeld worden kon.

Lautrec vond, thans, Versailles verlaten; het koninklijk paleis een dwaas, hol rariteitengebouw; het ledikant van den Roi Soleil, tot hetwelk zijne voorzaten, dank zij hunne geboorte, naderen mochten, en zelfs de chambres de la Reine, waarin immers zij en zij en ja, ook hij uit zijn geslacht, eenmaal toegang hadden gekregen - al die hoogste heimelijkheid vond hij geschonden, besmeurd door de botste nieuwsgierigheid, als des verledens failliete boedel.

Versailles leeg, Montmartre vol leven: anders - maar even wreed als het hof.

Deze wreedheid hebben de licht-geraakte zelfzucht en de even licht-gewekte menschlievendheid van Lautrec gelijkelijk ondergaan. Zijne gevoelens, als die van velen. En als zoovelen is hij beurtelings wreed geweest en teeder; doch zijne uiting aller gewaarwordingen is ongewoon gebleven door sterkte: nijpend wrang, van felle forschheid, ontstellend door een verrassend synthetiseeren, dat aan wat zóó vaak afgebeeld was, nieuwe vormen scheen gevonden te hebben; een ongezienheid: bruut en monumentaal tegelijk, of, integendeel, schijnbaarvluchtig, nù den aristocraat openbarend door beschouwing als-uit-de-hoogte: de kijk lijkend, louter van een flaneur.

De intensiteit dezer spelenderwijs neergekrabbelde afbeeldingen van de monsterachtigheid vol reëel-karakter; van de, perversiteit opwekkende of aantrekkende, verbleeking, vermagering, rééds-afgeleefdheid; en van de, alle romantiek overtreffende, nooit te vermoeden of te verzinnen grilligheid der onophoudelijke contrasteerende-verschijningen in het groote-stads-bestaan, nergens zoo onvermijdelijk, zoo vanzelfsprekend, zoo.... natuurlijk als in dat leven van uiterste-tweeslachtigheid op Montmartre: - de innerlijke-kracht, door Lautrec ontdekt of gelegd in die met-de-geboortemeegekregen, die zoo-taai-volgehouden ziekelijkheid en verwording, zij maakt zijn arbeid voorbeeldig ‘modern’, d.w.z. voor-alle-tijden, als vol-krachtig één tijd gevend.

De - hier afgebeelde - duur-gedoste; slavin der mode, door die heerschend; is het levende-beeld van de tegenspraak, welke ook déze - gróóte - hedendaagsche kunstenaar niet moede werd, aan het leven af te luisteren. Zij is een verschijning der leelijkheid en nochtans heeft zij onloochenbaar gratie; zij is mager, alsof haar lijf reeds louter knekels ware, en niettemin wekt zij gedachten van wellust; hare gelaatstrekken plooien reeds tot een skelet saam, doch nooit heeft doodendans-verbeelding den dood een lokkender mond gegeven, en hare omverfde en met glansvocht doorgoten oogen schitteren van natuurlijken lonkglans, zijn de almachtige lokking van leven. Alles is opmaaksel, onnatuur, chic; maar daarmee is zij de na te bootsen noch na te volgen parisienne, in de frivole bevalligheid eener uit diepste ellende voortgekomen, daar bewaarde, als door de riolen gesleurde aangeboren-voornaamheid; geeft zij het distinctief van een ras.

Arnhem, Oogstmaand 1916.