Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 26

[p. 442]

Het verzichtbaren der muziek in de schilderkunst,
door G.H. Marius.

rembrandt. david de harp bespelend voor saul.

Dezer dagen kwam een jong meisje, dat vooral natuurlijk muzikaal, toch genoeg belangstelling in de schilderkunst toont om in het Mauritshuis het liefst bij de Van der Weyden en de Holbeins te verwijlen, - mij opgetogen vertellen hoe zij te Amsterdam de Saul en David van Jozef Israëls gezien en genoten had van het prachtige berglandschap.

Nadat wij een poos over dit werk gepraat hadden, vroeg ik haar of zij van deze Saul en David meer genoten had dan van de opvatting van Rembrandt. Och neen, dat weet ik zoo niet, was het trage antwoord, in die van Rembrandt is meer muziek: terwijl hij speelt luistert David naar de harp.

Dit antwoord dacht mij een even ongezochte als schoone hulde aan dit heerlijke werk, een hulde welke het wezen zelf van het schilderstuk raakt. Het gaat hier toch niet om het prachtige landschap al

[p. 443]

richt bij Israëls de bezielde blik van David daarheen, niet om de prachtige mantel van den ongelukkigen koning bij Rembrandt, hoe waardevol en hoe vol werking deze bijkomstigheden ook wezen mogen, maar om het edele, muzikale spel van David, dat zoo groote macht bezat op het verharde gemoed van den zich zelf kwellenden Saul.

Tegelijk trof mij dit antwoord als leerzaam voor velen van ons, wier oogen opgevoed in de stemmingskunst der groote fransche landschapschilders en der Haagsche meesters, - in een schilderij bijna uitsluitend zochten en bewonderden de schoonheid van de tot toon herleide kleur, het nobele evenwicht tusschen de massa's licht en donker, de qualiteit van het licht, de werking daarvan op het landschap; en dan vooral de factuur, de houding, het sentiment, de stemming en de voordracht, zonder veel acht te geven op het onderwerp en dit althans als volmaakte bijzaak beschouwend.

De fijne scepticus die Montaigne was onderscheidde trouwens al in de 16de eeuw de schrijvers, die door hun wijze van zeggen boeiden en hen, die hiertoe hun toevlucht tot de vertelling nemen moesten:

‘....Et n'ayant pas de leur assez dequoy nous arrester, ils veulent que le conte nous amuse. Il en va de mon autheur tout au contraire: les perfections et beautéz de sa façon de dire nous font perdre le gout de son subject....’

Intusschen deelden de Haagsche meesters zelve deze opvatting niet geheel, al placht Jacob Maris in gesprek met een confrater te zeggen, dat het gegeven van een schilderij, het onderwerp dus, het preciseeren daarvan, voor het publiek waren, doch dat zij kleur, toon, factuur, stemming alleen voor elkaar deden. Hoe dit wezen moge, het doorvoeren van het motief bleef tot het laatste toe hun zorg.

In ieder geval ging Rembrandt, waar hij een gegeven onderwerp wilde veraanschouwelijken, steeds uit van het concrete. En zooals hij in zijn anatomische lessen zijn oogpunt zoodanig nam dat hij de sectie van den professor goed kon volgen; zooals hij volgens een oogheelkundige te Berlijn in den Tobias van den hertog van Arenberg, de staaroperatie zoo nauwkeurig bestudeerd moet hebben, dat men op dit schilderij zien kan dat deze operatie heden nog op dezelfde wijze gedaan wordt, al is het heft van het instrumentje niet meer van gegraveerd zilver, - zoo moet Rembrandt toen hij David het oor deed neigen naar zijn instrument, ook opgemerkt hebben dat een muzikaal speler, terwijl hij speelt, luistert naar zijn instrument, zooals men dit bij een cellist kan waarnemen als hij zijn oor over zijn violoncel buigt. Een geste welke Rembrandt nog verscherpte door David te gelijk schroomvallig ter zijde te laten kijken om te zien - hij kende het doel van zijn harpspel - of hij contact had met Saul. Rembrandt wilde aantoonen, dat het niet de eerste de beste muziek was, die een traan aan het sombere oog van den herdersvorst kon doen opwellen, doch dat David de gave der muziek bezat.

Hoe mooi de kleurschittering in de gedachte van het geheel opgenomen is, voor Rembrandt was dit voor alles middel om het vervallene, het zwaarmoedige van den vorst te sterker te doen uitkomen, alles middel tot de expressie van het moment, dat hij overeind wilde zetten:

‘En het geschiedde, als de geest Gods over Saul was, zoo nam David de harp, en hij speelde met zijn hand: dat was voor Saul eene verademing, en het werd beter met hem, en de booze geest week van hem’. 1 Samuel, 17 vers 23.

Want, indien, zooals men zegt, sombere, in zich zelf gekeerde naturen bijzonder gevoelig voor muziek zijn, kan men toch niet aannemen, dat alle muziek de uitwerking zal hebben om de gemartelde zenuwen ontspanning te geven. Het zou geen wonder wezen zoo er gedeelten waren in de muziek van Berlioz, Wagner, Strausz, die zulk een lijder eer onrustig zouden maken, doch hoe moet zulk een achterdochtige, zich zelf

[p. 444]

kwellende natuur blijde herleven als na de cadenzen, de violist de melodie van het vioolconcert van Beethoven in al haar verrukkelijken eenvoud begint te spelen!

De muziek neemt in de Hollandsche schilderkunst der 17de eeuw en trouwens reeds bij de Vlaamsche Primitieven - was het als reflectie van het huiselijk leven? - een groote plaats in. Men voelt haar in de dansvoeten van een rondtrekkenden vedelaar als hij voor de deur van een huisje van Ostade zijn oude danswijsjes leurt; men ziet haar glijden over het verdwaasde gelaat van den nar van Frans Hals in het Rijksmuseum, al tasten de handen forscher in de snaren bij diens luitspelenden nar uit de verzameling Robert de Rothschild te Parijs. Doch de extase welke de muziek schenken kan aan hen die haar met liefde beoefenen, zagen wij nimmer sterker, schooner en natuurlijker verzichtbaard dan in Het Concert van Giorgione. Zooals de spelende monnik, de handen op de toetsen, zijn aangezicht vol verrukking keert om met zijn oogen instemming te vragen aan den achter hem staanden geestelijke, die, zijn instrument naar beneden houdend hem de andere hand op den schouder legt en diep, zooals menschen die elkaar een moment geheel begrijpen, in de oogen ziet, daar veraanschouwelijkt hij de innerlijkste ontroeringen die de muziek kan geven. Men weet nauwelijks of de laatste door den spelenden monnik de hand op den schouder te leggen, dezen tot het bewustzijn van de schoonheid dezer passage geroepen heeft of dat de emotie van den eerste uitging, zóó een in hun genieten zijn beide. Wat hoe langer men dit werk ziet tot ons komt, het is niet slechts de extase welke de muziek aan haar adepten geven kan, het is ook het menschelijke in het verlangen naar instemming, in het zoeken om uiting te geven aan het gevoel.

giorgione. het concert.

Een schilder die dit zoo weergeeft moet muziek gekend, moet muziek lief gehad hebben. Door Vasari weten wij dat Giorgione een perfect luitspeler en zanger was en hierdoor dikwijls werd uitgenoodigd op groote muziekpartijen.

De geste van den monnik die zijn hoofd wendt tot den achter hem staanden speler is niet nieuw, niet ongewoon. Men kan nog hetzelfde waarnemen bij liefhebbers van muziek, die voor hun eigen genoegen ensemble-muziek maken. Het verwonderlijke is dat Giorgione dit zou men meenen ongrijpbare met zooveel zekerheid en schoonheid wist vast te houden.

In de bloeiperiode der Haagsche School hebben de schilders slechts bij uitzondering getracht de muziek in hun werk te verzichtbaren. De tijd was een andere geworden: over het algemeen was de muziek uit de woonkamer naar de concertzalen overgebracht. Het is de symphonische muziek, het samenstemmen van verschillende instrumenten tot één geheel, die in de schilderkunst bijgedragen zal hebben tot het verlangen naar een mooien, diepen toon, naar harmonie, naar stemming. Even weinig als in de absolute muziek is het onderwerp van

[p. 445]

belang. De klankschoonheid, wordt ook in kleur gezocht, het mooie neerzetten der toets, het uitstorten van het sentiment, de voordracht, zij beheerschen ook de schilderkunst.

j.h. toorop. orgelklanken.

De Fransche landschapschilders van 1830 ondergingen den invloed der muziek eerder van de opera die daar inheemscher is. Vergelijkt Baudelaire de kleurschikking van Delacroix niet bij de muziek van Weber, bij diens Freischütz? Was het niet Monticelli voor wien de tenor in de opera de beteekenis had van het licht in een schilderij?

Toorop heeft in zijn Orgelklanken positief getracht de orgelklanken te verzichtbaren zooals zij zich in ijle lijnen om de orgelspeelster wikkelen, tot heel het orgel vervuld is er mee. Een opvatting, die sterk op de verbeelding werkt en, minder eenvoudig dan de oude meesters, op nieuwe wijze doel treft.

In de 17de eeuw wordt er dikwijls muziek gemaakt in zeer triviale omgevingen. Men weet natuurlijk nooit in hoever de muziek invloed heeft op het milieu. Doch heeft de edele muziek de macht een verhard gemoed week te maken, dan moet de triviale muziek dikwijls ook een leelijken invloed hebben.

Hiervan zijn in de moderne schilderkunst wel voorbeelden. Het sterkste zeker het Danshuis op den Zeedijk van Isaäc Israëls, waar de brute tuimel der dansenden, brutale, gemeene deunen doet veronderstellen. De schilder maakte van dit gegeven verschillende werken. Doch in zoo'n danshuis doen zich natuurlijk nog andere invloeden gelden, zoodat men 't geheel niet op rekening van de muziek kan stellen.

Evenzoo is het met de brutale teekeningen van Tango-dansers.

Een zuiver voorbeeld van den invloed van straatmuziek is het Draaiorgel van Van Looy, scène in de jodenbuurt te Amsterdam.