Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 24

[p. 368]

Het oude mikroskoop,
door A. de Widenrade.

De sombere dagen vóor Kerstmis hulden de stad in een nevelig waas, de flonkeringen der gloeilampjes bleven den geheelen dag, het slappe zonlicht bijstaan in het verlichten der diepe smalle huizen.

Tegen drie uur in den middag verschenen, spontaan, in gangen en achter de ramen der winkels waar ik langs liep, nu rechts, dan links van mij, steeds meer degloeien de draden der lampjes, nog als geelroode krinkels zichtbaar in het valende daglicht. Een gansche rij entspon op eenmaal uit een smalle winkel, diep perspectivisch eindigend tegen een zwak door nevelig blauw verlicht venster, een tuinvenster gelegen op het oosten. De huizen zijn smal en diep in de oude koopmansstad, vol van historie.

Een trapje op, een trapje af, een zware eiken deur met gesneden versieringen, een nisvormig gebeeldhouwd rose marmeren fontijntje, half verborgen achter een nauw geopend luikje, kleine vierkante zacht rose getinte ruitjes, zijdelings in den gang, en daarachter zichtbaar de dolfijnen van een looden tuinbeeld in 't midden van een smal ovalen grasperk.

De oude kamers met de marmeren schouwen, en de lambriseeringen waarboven eenmaal de geschilderde behangsels zaten, nu reeds lang verkocht, alleen nog met een onbeduidend schilderstukje boven de plek waar eenmaal de spiegel stond, een bloemenmandje, die oude kamers, ze zijn nu dwars doorkruist met ruw getimmerde kasten, schragen met planken, loodblauw geverfd, alles vol met ouden rommel.

mikroscoop uit de 18de eeuw.

Het patricische huis is nu 't verkoophuis van de laatste moleculen die eenmaal den kostbaren inhoud vormden dier huizen, rij aan rij.

Een aanplakbiljet tusschen de ramen, en een tweede op een houten plank bevestigd in de vestibule, vertelden mij dat het kijkdag was van een antieken inboedel die den volgenden dag zou geveild worden.

Ik had niets te doen en trad dus binnen.

Het was nog vol.

Schuifelende mannen, alle grauw groezelig onzeker, als zonder doel, dwalende in de lauw vochtige tabakswalm, hier en daar op hoopjes saamgedrongen om een blijkbaar belangwekkend voorwerp, een vaas van chineesch porcelein, een schilderijtje, een vitrine met horloges en juweelen.

Alles zwijgt; glurend onzeker zwermen allen dooreen om de oude voorwerpen die in 't halfschemer van 't verdwijnend daglicht nog slechts onregelmatig vlakkerig verlicht door de gloeilampjes, staan te droomen.

Op een der tafels, geplaatst tegen het tuinvenster, stonden enkele oude instrumenten

[p. 369]

te midden van oneffen porcelein, en eenige pakken en stapels boeken met ruwe kruistouwen samengebonden.

Naast een ouden telescoop en een zonnewijzer stond daar een pyramidevormig kastje met een mikroscoop er in.

Ik deed het deurtje van het kastje open, en daar stond het op een houten voetstuk, met een laadje er in met een koperen ringetje, drie rank gebogen koperen pootjes, dragende het ronde tafeltje voor de praeparaten, en tusschen die pootjes de schuin staande holle verlichtingsspiegel.

Op het ronde tafeltje wederom drie sierlijk gebogen spijltjes, de dragers van de buis met de lenzen, van onderen dun eindigende.

Het was een goed geconserveerd exemplaar uit de 18e eeuw, een zoogenaamd stammikroscoop.

Waarde als instrumenten, hebben die dingen niet meer, maar ik hecht er aan als specimen uit den tijd dat alle ambacht kunstambacht was.

Alle deelen fijn bewerkt en gepolijst, ook die welke nooit meer zichtbaar zouden worden na den opbouw, de binnenkant der schroefkopjes, de tallooze kleine deelen waaruit het instrument was samengesteld, weerspiegeling van de liefde en zorg waarmede werd gewerkt totdat ten slotte het fraaie stuk het atelier van den kunstenaar verliet.

Naast het pyramidevormig kastje van vlammend palissanderhout stond een miniatuur cabinetje met drie laadjes, ieder met een ringetje van gevernist koper, en die laadjes van binnen met groen fluweel bekleed bevatten de ivoren reepjes waarin de mikroscopische praeparaten waren gevat, op ronde glaasjes. Een koperen randje sloot elk glaasje af, waarop in 't midden het vage vlekje, het doel van het instrument, het praeparaat, een insect, een vleugeltje van een miniatuur kevertje, een vezeltje van een blad, een heele wereld van geheimzinnigheden.

Ik voelde daarvoor echter slechts een vleugje van belangstelling, ons geheele bestaan is analyseeren, geheimzinnigheden behooren tot 't verleden, ik zou dan ook verder geen aandacht meer aan het mikroscoop hebben geweid als de kleur van het gevernist koper, zooals het daar uitkwam tegen het vlammend palisander, mij niet een plekje in mijn kamer voor oogen had gebracht waar aan deze noot behoefte was.

Mikroscoop en kistje met laadjes werden den volgenden avond geveild in één koop, en ik werd eigenaar voor een luttel bedrag, nog min of meer toevallig, want ware niet een mijner vrienden met wien ik dineerde, naar de veiling gegaan om een ouden stoel te koopen, ik zou er alleen de reis niet voor gedaan hebben.

Daags daarop werden de twee kistjes bij mij thuis bezorgd, de etiquetjes met de nummers er nog opgeplakt, alles vuil en stoffig, vlakkerig beduimeld.

De dag was weer somber, het daglicht koel vlekkend door de ramen met hoog opgetrokken gordijnen, een schemer om meubelen en tapijten.

De plek waarvoor ik het mikroscoop bestemd had, behoefde meer dan ooit wat gloed, zoodat ik dadelijk het instrument uit 't kastje nam en het zorgvuldig afpoetste met een vochtig flanellen lapje.

Het was waarlijk een prachtig exemplaar, tot in de oude goudglansende vernis nog uitstekend geconserveerd.

Nadat het uit de zacht verwijderde stoflaag als opgebloeid was, plaatste ik het op de plek waarvoor het bestemd was, een lage ladenkast van donker mahoniehout, waarop in juchtleeren kunstboeken de oude prenten lagen, evenals in de laden. Maar het koper kwam nog te scherp uit in die omgeving, zoodat ik aan 't verschikken ging, totdat ten slotte de oplossing kwam, toen 't instrument weer in zijn huisje stond, het deurtje open.

Met weggevallen bleef ik in 't schemervallen neg een poosje turen op de lichtnoot die nu was aangebracht op de eerst te leege plek.

[p. 370]

Het kistje met de laadjes was niet zeer fraai, ik zette het dus bij anderen rommel in een muurkast.

Zoo liep het jaar ten einde, de dagen werden steeds waziger; ik had vacantie, de rust was mij heerlijk, ik bracht uren door met lezen en kijken van prenten en teekeningen, alles weer eens voor den dag halende wat ik in langen tijd niet gezien had, oude stadsgezichten, portretten van beroemde mannen, fijn van toon, in een atmosfeer van halftinten bij 't gloeien van het haardvuur. Weggedoken in een lagen armstoel zat ik tegenover de prentenkast, telkens gedachteloos turende naar het mikroscoop, en dan kwam bij vlagen het beeld van den vroegeren bezitter bij mij op, en in mijne verbeelding zag ik voor het instrument een deftig heer, met wit staartpruikje, zwart jacquet met kanten lubben als een visioen.

De lange avonden brachten mij tot steeds verder zich wervelende zwerftochten te midden mijner verzamelingen in kasten en laden, maar daags vóor oude jaar had ik vrij wel alles zoo eens doorloopen, en bij den schemer van een kleine staande lamp en de rosse gloed van 't haardvuur, waarbij alles in vagende omtrekken bleef, behalve de weerkaatsingen op het goudverniste koper van het mikroscoop, zag ik weer dien turenden man, aandachtig kijkende door het mikroscoop, en op eenmaal kwam in mij de behoefte om het kistje met praeparaten eens te gaan bezien.

Ik haalde het voor den dag, schoof een der laadjes uit, en daar lagen naast elkaar zes ivoren reepjes, ieder met vijf praeparaten en zoo ook in de andere laadjes.

Het instrument bleek nog heel goed te zijn.

Ik had het uit 't kastje genomen, en in het duister, op een paar meter afstands van de lamp geplaatst, zoodat de stralenbundel weerkaatst op den ronden hollen spiegel, een helder verlicht veld schiep in 't mij omringend duister, en de voorwerpjes fraai zich teekenden.

Een wondere wereld toch, dat kunstig samenstel van grillige insectenpooten, die in zachte kleuren tintende vleugeltjes, haarborsteltjes van rupsen, nu liggend als groote penseelen in den tooverachtigen lichtplek.

Ik bleef nog geruimen tijd verdiept in 't kijken, totdat 't mij eindelijk vermoeide, en ik alles weer in de laadjes deed. Het kistje liet ik staan, met het voornemen den volgenden avond nog eens weer een en ander te bezien, en ik ging ter ruste.

Zoo kwam oudejaarsdag, en 's middags thuis komende van eenige bezigheden, bleek mij dat een onvoorzichtige hand het kistje van den tafel had gestooten, de laadjes er uit.

Het kastje was beschadigd en ontzet, zoodat de laadjes er niet meer in pasten, en bij het beproeven om het weer in orde te brengen, bleek mij nu, waar ik in 't eerst niet op gelet had, dat de laadjes korter waren dan het cabinetje diep was.

Dat bevreemde mij nu in eens ten zeerste.

Ik bekeek het kistje met alle aandacht, en vond een schuifje kunstig verborgen in een der zijwanden, en toen ik het weg trok kwamen in de ruimte achterin, nog twee geheime langwerpige smalle laadjes voor den dag,

Ze hadden evenals de andere, koperen trekringetjes, en toen ik ze uitschoof vond ik in 't eene, een bundeltje zeer fijne stiften en pincetten, en in 't andere een ivoren reepje met vijf glaasjes, en een reepje in een chagrijnen doosje met fluweel gevoerd, en op dat reepje zat een enkel glaasje.

Ik was natuurlijk erg nieuwsgierig wat er op zou staan, ik zag alleen een kleurig ovalen plekje van ongeveer 2 à 3 millimeter in 't zwakke schijnsel van de lamp, en ik stelde dus het miskroscoop weer op, de praeparaten mede nemende, op eenigen afstand van de lamp om in 't omgevend duister, beter te kunnen waarnemen.

En daar zag ik tot mijne groote verbazing het portret van eene wonderschoone vrouw, met grooten hoed met blauwe strikken, en zulke evenzoo aan 't laag uitgesneden keurslijf.

Maar de spanning steeg in eens, dat alles

[p. 371]

in mij vibreerde, toen ik toevallig naar 't ivoren reepje keek dat naast het mikroscoop lag, en dat nu op ieder der vijf glaasjes in 't diepe duister een kleurig lichtend plekje vertoonde.

Ik doofde de lamp geheel uit, en ging behoedzaam in de nu volslagen zwarte omhulling naar 't mikroscoop terug, al tastende, en toen ik weer in de ooglens keek, zag ik de schoone vrouw in heerlijke kleurenschemer in miniatuur geschilderd met lichtgevende verven, als levend voormijne turende oogen die 't heerlijke beeld bleven indrinken totdat zij niet meer konden, vertroebeld door de tranen der emotie.

Eindelijk stak ik de lamp weer aan, om even uit te rusten, maar ik was zoo benieuwd naar 't geen er op de andere wonderglaasjes zou staan, dat ik spoedig weer aan 't kijken was, en de lamp weer uitdraaide.

In de tooverschemer der transparant lichtende verven, zag ik een azuren hemel met flonkerende sterren, een regenboog van aetherische kleurenpracht, een wondere orchidae....

Maar ik werd weer aangetrokken door dat vrouwenbeeld, dat ik niet moede werd te bekijken.

Toen ik eindelijk de lamp voor goed weer had aangestoken uit vrees mijne oogen te zullen bederven, deed ik den schat weer zorgvuldig in de geheime laadjes, borg het kistje weg, en bleef nog geruimen tijd verdiept in de contemplatie dezer wondere droombeelden.

Ik had ook nog de fijne stiften en pincetten onder het mikroscoop gelegd en ontdekt hoe aan de punten penseeltjes waren bevestigd, ongeloofelijk kunstig van rupsenhaartjes gemaakt, en ik zag weer voor mij, den in het mikroscoop turende man van fijne gratie, bezig met 't schilderen van dat miniatuurportret onder de lens van het mikroscoop, met lichtende verven.

Den volgenden morgen, nieuwjaarsmorgen, was 't helder weer. Het was alsof de atmosfeer van gezelligheid in eens was weggevaagd, het rumoer op straat klonk hard onaangenaam, 't licht was nu schril, pijnlijk voor de oogen.

Na het tweede ontbijt, op 't punt van uit te gaan, kreeg ik plotseling den inval om eens te zien hoe de kleuren van het miniatuurtje er bij daglicht zouden uitzien, en de geheime laadjes openende, legde ik de ivoren reepjes onder het mikroscoop, op een tafeltje bij het venster. In eens stolde mij 't bloed, ik zag de kleuren even opbloeien en toen verdwijnen.

Ik nam in groote opwinding het miniatuurtje in de hand en hield 't tegen 't licht, 't was nog slechts een vage vlek, en evenzoo de andere stukjes. Met hevig bonzend hart legde ik nog eenmaal het eens zoo schitterende beeldje onder de lens, het was nog slechts een nevel, het beeld was weg. Geheel verslagen, legde ik alles weer in de laadjes, in de hoop dat in 't duister de kleuren weer zouden opbloeien, maar toen ik na een dag van eindelooze spanning, want 't wilde nu maar geen avond worden, het mikroscoop weer had opgesteld, en het liefelijke vrouwenbeeld weer hoopte te aanschouwen in de kleurenpracht der lichtgevende verven, waren nu ook de vage omtrekken geheel verdwenen. Niets was er over.

Troosteloos bleef ik turen, doorzocht het cabinetje in de hoop van nog meer te vinden, maar alles wat ik vond was een geel geworden opgevouwen stukje papier waarop geschreven stond: ‘de lichtende verven verdragen geen daglicht, zoomin als mijne oogen’ en nu herinnerde ik mij eenmaal te hebben gelezen van een blind geworden schilder van miniaturen, die reeds jaren voor hij blind werd in 't duister leefde, in volkomen abstractie van 't leven, teleurgesteld door een vrouw van groote schoonheid.

Het geheim der lichtende verven had hij meegenomen in het graf.