Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 23

[p. t.o. 321]

[p. 321]

Hendrik Antoon Lorentz,
door R. Sissingh.

Hoe men ook denken moge over de wijze, waarop het eeuwfeest onzer bevrijding der Fransche overheersching wordt gevierd, niemand kan ontkennen, dat in het tijdvak 1813-1913 in ons land veel met reuzenschreden is vooruitgegaan. Dit geldt ook voor de beoefening der natuurwetenschappen. Een dergenen, die daartoe het meest hebben bijgedragen, is H.A. Lorentz, sedert 1878 als Hoogleeraar aan de Rijks-Universiteit te Leiden werkzaam, wiens naam voor altijd aan de ontwikkeling van de leer derelectriciteit blijft verbonden. Vóór 1800 kende men nog slechts de wrijvings-elektriseermachine om elektrische stroomen voort te brengen. Deze waren zeer zwak. Thansworden in deelektrische centraalstations zoowel krachtige stroomen opgewekt, waarbij een groote hoeveelheid electriciteit zich door de koperen geleiddraden beweegt, als ook stroomen, waarbij eene geringere hoeveelheid onder grooten druk door den draad wordt gestuwd. Meestal zijn deze laatste heen- en weergaande stroomen, die o.a. bij de draadlooze telegrafie in den ether de elektrische golven opwekken, die zich van het seingevende naar het de seinen ontvangende station voortplanten. In het midden der vorige eeuw leidde de Engelsche natuurkundige James Clerk Maxwell uit theoretische onderzoekingen af, dat deze elektrische golven zich met dezelfde snelheid als de lichtgolven voortplanten. Zij doorloopen dus evenals de laatste in een achtste deel eener sekonde den omtrek der aarde. Men kende toen nog geene elektrische golven, waarmee deze uitkomst ook langs den weg der proefneming aangetoond kon worden. Dit gelukte eerst in de jaren 1887-1889 aan den Duitschen natuurkundige Heinrich Hertz. Hij bewees, dat elektrische en lichtgolven volkomen dezelfde eigenschappen hebben. Twee groote gebieden in de Natuurkunde. Licht en Elektriciteit, die vroeger geheel onafhankelijk van elkander schenen, zijn daardoor tot één geworden. Maxwell legde den grondslag voor deze nieuwe beschouwing der elektrische verschijnselen. Het gelukte echter eerst aan Lorentz om eene theorie op te stellen, die rekenschap vermag te geven zoo van alle elektrische als lichtverschijnselen. Hiervoor zijn nieuwe onderstellingen ingevoerd en naar eene dezer heet de theorie van Lorentz de electronen-theorie.

Het is bekend, dat men in de Natuurkunde de eigenschappen der lichamen verklaart uit de onderstelling, dat deze bestaan uit zeer kleine deeltjes, die atomen genoemd worden. Deze atomen groepeeren zich in de lichamen tot molekulen en zijn in des te heftiger beweging, naarmate de temperatuur hooger is. Het is in de laatste jaren gelukt om de bewegingen van groote groepen van atomen waar te nemen. Lorentz heeft ook in de electriciteitsleer het beginsel opgenomen, dat de electriciteit uit zulke kleine deeltjes bestaat. Zij dragen den naam van electronen. Deze theorie maakte Lorentz in 1895 bekend. Reeds in 1896 ontdekte P. Zeeman, thans Hoogleeraar aan de Universiteit van Amsterdam, dat een lichtbron tusschen de polen van een krachtigen magneet licht met andere eigenschappen uitzendt, dan zoo de magneet niet aanwezig is. De theorie van Lorentz kon dit nieuwe verschijnsel aanstonds verklaren. Tevens bleek hieruit, dat de electronen nog 2000 maal kleiner zijn dan de atomen van het lichtste gas. Men krijgt op de volgende wijze eenigermate eene voorstelling van de uiterste fijnheid dezer elektronen. Maakt men de atomen evenveel malen grooter, als de aarde grooter is dan de bal bij het voctbalspel gebruikt, dan krijgt een atoom ongeveer de grootte van een waterdruppel. Het schijnt dus wel een zeer

[p. 322]

stoute veronderstelling om het bestaan van deeltjes aan te nemen, die nog 2000 maal fijner zijn. Toch is het bestaan dezer electronen in de laatste jaren op vele wijzen bevestigd. De stralen, welke zoogenaamde radioactieve lichamen, als het metaal Radium, uitstralen, bestaan uit positief en negatief geladen elektronen, die uit de atomen met groote snelheid worden uitgestooten. Deze negatief geladen elektronen brengen juist door hunne trillingen de lichtverschijnselen te weeg. Lorentz breidde zijne theorie in 1904 nog verder uit. In dezen vorm wordt zij thans algemeen als diegene erkend, welke de licht- en elektrische verschijnselen op de beste wijze vermag te verklaren. Lorentz heeft zich ook aan andere deelen der Natuurkunde gewijd. Weinige onderzoekers kunnen als hij, zulk een uitgebreid arbeidsveld aamvijzen.

In ons land vond Lorentz reeds spoedig de erkenning, die men zulk een grooten geest gaarne brengt. Na zijne promotie in 1875 werd Lorentz reeds in 1878 als Hoogleeraar in de theoretische Natuurkunde aan de Leidsche Universiteit verbonden. Groot is de indruk, dien Lorentz door zijne lessen op opvolgende studenten-geslachten heeft gemaakt. Het is die van veel omvattende kennis, scherp inzicht in de meest ingewikkelde vraagstukken en een groote gave om de moeilijkste zaken glashelder uiteen te zetten. Sinds lang zijn de groote verdiensten van Lorentz als natuuronderzoeker ook in het buitenland bekend. In 1902 werd hem de Nobelprijs voor Natuurkunde toegekend. Buitenlandsche geleerde genootschappen als de ‘Royal Society’ verleenden hem een harer medailles, of benoemden hem tot een harer buitenlandsche leden, als de ‘Academie des Sciences’ te Parijs en de ‘Akademie der Wissenschaften’ te Berlijn. Een eeredoctoraat werd hem nog onlangs door de Universiteit te Birmingham verleend. Zeer dikwijls komt tot Lorentz de uitnoodiging om voor een uitgelezen kring van vakgenooten de uitkomsten zijner onderzoekingen uiteen te zetten, zoo in 1906 aan de Columbia University te New-York, in 1908 voor de Société française de physique, in 1910 voor de Wolfskelhlstiftung te Göttingen. De Franschman merkt dan van Lorentz op, dat ‘ce professeur étranger’, waarvan ‘le nom est inséparable de l'histoire des théories (physiques) modernes’, ‘s'exprime en français avec une pureté et une précision que pouvaient lui envier beaucoup des nôtres’ en de Duit scher spreekt van Lorentz' lezingen als ‘eine Höhenwanderung’, die men ‘unter Führung des Meisters unternehmen dürfte’.

Hieraan kan nog toegevoegd worden, dat toen in 1911 de Belgische industriëel Ernest Solvay te Brussel twintig natuuronderzoekers uit verschillende landen tot een ‘Conseil de physique’ noodde, Lorentz de als van zelf aangewezen President was. Tevens stichtte Solvay een fonds, o.a. tot aanmoediging van natuur- en scheikundige onderzoekingen. Dit geschiedt onder leiding van een wetenschappelijk comité, waarvan Lorentz wederom de Voorzitter is.

Sedert 1912 is Lorentz alleen als buitengewoon Hoogleeraar aan de Leidsche Universiteit verbonden en metterwoon te Haarlem gevestigd. Hij werkt daar als Curator van Teyler's stichting in het onder zijne leiding staande Laboratorium. Hierdoor is een nieuw centrum van wetenschappelijk onderzoek in ons vaderland gevestigd en mag van de werkzaamheid van dezen, even hulpvaardigen als berninnelijken, geleerde nog veel voor de oplossing der groote natuurkundige vraagstukken worden verwacht. De invloed van een natuuronderzoeker als Lorentz reikt ver over onze landspalen heen en is evenmin beperkt tot hunne eeuw. Dat hij door zijne werken den naam van ons land tot grooter aanzien bracht, is een voorrecht, dat wij, Nederlanders, niet genoeg kunnen waardeeren.